Anksiyete Bozuklukları

Anksiyete (kaygı) bozukluğu nedir? 

Anksiyete veya yaygın kullanımıyla kaygı, tehdit edici ya da belirsiz olduğu düşünülen durumlarda hissedilen işlevsel bir duygudur. İdeal düzeyde hissedilen kaygı, insanların belli durumlara yönelik dikkatini arttırmasını ve tehlikelere karşı hazırlıklı olmasını sağlar.  

Anksiyete bozukluğu, kişinin yoğun kaygıyı, işlevsel olmayan baş etme yöntemleriyle azaltma çabasıdır. Anksiyete bozukluğu geliştiren kişiler belirsizliğe karşı tahammülsüzdür. Belirsiz durumlar bu kişilerin kaygısını arttırır. Kişilerin hissettikleri yoğun kaygı, tehdit algılamalarına ve bu tehdidi gerçekçi olmayan bir şekilde değerlendirmelerine neden olur. Gerçekçi olmayan tehdit değerlendirmesi, kişilerin işlevsel olmayan önlemler almasıyla sonuçlanır. İşlevsel olmayan bu önlemler, kişilerin aile, iş, okul, sosyal ilişki gibi hayatlarının önemli alanlarında sorunlar yaşamasına neden olur.  

Anksiyete bozukluğu türleri nelerdir?  

Anksiyete bozuklukları kaygı duyulan durumlara göre farklılık gösteren en yaygın görülen psikolojik sorundur.¹ 

• Yaygın anksiyete bozukluğu: Kişinin hayatında birçok durum için olabilecek en kötü ihtimali düşünmesi, bu sebeple aşırı endişe ve yoğun kaygı içinde olmasıdır. Yaygın anksiyete sorunu yaşayan kişi, kendini sürekli diken üstünde hisseder. Yoğun ve sürekli kaygının etkisiyle sinirli ve gergindir.² Hayatın her alanında karşısına çıkabilecek belirsizliklere karşı sürekli hazır olmaya çalışır. Bu çaba doğrultusunda güvende hissetmediği birçok yerden, durumdan ve kişiden kaçınır.   
• Sosyal anksiyete bozukluğu: Kişinin davranışlarının başkaları tarafından incelenebileceği ortamlarda, yargılanma veya olumsuz değerlendirilme ihtimaline yönelik yoğun kaygı duymasıdır.³ Sosyal anksiyetesi olan kişi, hissettiği kaygı ve kaygıdan kaynaklı fiziksel belirtiler sebebiyle sosyal ortamlardan kaçınır. Sosyal ortamlara girmek zorunda kaldığında ise dikkat çekmemeye, kimseyle göz göze gelmemeye, konuşmamaya çalışabilir. Kalabalık olmayan, tenha yerlerde bulunmayı tercih edebilir. Biriyle iletişime geçmesi gerektiğinde terleme, titreme, çarpıntı gibi birtakım fiziksel belirtiler yaşayabilir.⁴ 
• Panik bozukluk: Ortada gerçek bir tehlike veya tehdit yokken kişinin aniden ve kısa süreli olarak yoğun korku duyması, güçlü fiziksel belirtiler göstermesi panik atak olarak tanımlanır. Panik atak geçiren kişi terleme, titreme, çarpıntı, baş dönmesi, mide bulantısı gibi fiziksel belirtiler yaşar.⁵ Panik atakların tekrarlanması ve kişinin sürekli panik atak geçirme beklentisiyle, kaygı hissetmesi durumunda bir panik bozukluk tablosu oluşur.⁶ Panik bozuklukta kişi, panik atak geçirme kaygısıyla, atak geçirme ihtimali gördüğü aktivitelerden ve daha önce panik atak geçirdiği yerlerden kaçınır. Bu durum gündelik hayatının aksamasına neden olur.    
• Agorafobi: Panik atak benzeri fiziksel belirtileri yaşadığında kişi, bu belirtileri yaşadığı ortamdan kaçamamak veya çevreden yardım alamamakla ilgili kaygılanır. Kaygılandığı için panik atak benzeri fiziksel belirtileri yaşayabileceğini düşündüğü ortamlara girmekten kaçınır.⁷ Buna agorafobi denir. Agorafobi deneyimleyen kişiler, sıklıkla yalnız başına evden çıkmaz, kalabalık alanlara girmez, toplu taşıma kullanmaz, sinema veya market gibi kapalı alanlarda bulunmazlar veya tam tersi sahil, şehirlerarası yol gibi açık alanlarda bulunmamayı tercih ederler. Böylece kişi panik atak benzeri fiziksel belirtileri deneyimlemez ve kaçınma davranışları sürer. 
• Ayrılma anksiyetesi bozukluğu: Kişinin sevdiği bir kişiden ayrı kaldığında yoğun kaygı ve korku duymasıdır. Ayrılık olmasa bile kişi, ayrılık beklentisiyle kaygılanır.⁸ Sevdiklerinin başına kötü bir şey gelmesinden kaygı ve korku duyar ve bu sebeple aşırı önlemler alır. Kişi, ayrılma kaygısı sebebiyle sevdiklerinden uzak kalacağı durumlardan devamlı kaçınır. Örneğin seyahate çıkmaz, işe giderken zorlanır, okula giderken veya okuldayken huzursuz hisseder.   
• Özgül fobi: Bazı durumlara ya da canlı veya cansız nesnelere yönelik kişinin aşırı korku ve kaygı duymasıdır. Kişi, bu durumlarla karşılaştığında aniden yoğun bir korku duyar. Özgül fobiler için korku veren bazı uyaranlar şunlardır:  
• Örümcek, böcek, kedi, köpek, yılan gibi hayvanlar  
• Yükseklik, su, fırtına gibi doğal çevreye ait varlık ve durumlar  
• İğne, kan, serum gibi tıbbi uyaranlar  
• Uçak ve asansör gibi kapalı alanlar  
• Kostümler, yüksek ses, delikli yüzeyler  
• Boğulmaya ya da kusmaya neden olabilecek durumlar   

Özgül fobisi olan kişi, korktuğu şey gerçek bir tehlike oluşturmasa da onunla karşılaştığında zarar göreceğini düşünür. Bu uyaranlara karşılaştığında aşırı tepkiler verir. Bu sebeple, ilgili nesne veya durumlardan ve bunlarla karşılaşabileceği yerlerden kaçınır.⁹ Örneğin yoğun kedi fobisi olan bir kişi, kedi gördüğünde bulunduğu yeri terk edebilir veya kedi görebileceği yerlerden uzak durabilir. 

Anksiyete bozukluğunun nedenleri ve risk faktörleri nelerdir?

Anksiyete bozukluğunun ortaya çıkmasında genetik ve çevresel faktörler ile bu faktörlerin epigenetik ilişkileri etkilidir.¹⁰

Genetik faktörler: Aile öyküsünde anksiyete (kaygı) bozuklukları olan kişilerin, herhangi bir anksiyete bozukluğunu deneyimleme ihtimali daha yüksektir.¹¹ Anksiyete bozukluklarının kalıtsallığına dair tahminler yaklaşık %35-50 oranındadır.¹² Bu doğrultuda, klinik değerlendirmede kişinin aile öyküsünde anksiyete bozukluğu olup olmadığının sorgulanması önem taşır.  

Çevresel faktörler: Kişinin düşük benlik saygısına, çatışmaların yaşandığı olumsuz bir aile ortamına sahip olması, anksiyete bozukluklarının ortaya çıkmasına neden olabilir. Ayrıca kadınların erkeklere göre anksiyete bozukluğu geliştirmekle ilgili daha fazla risk taşıdığı bilinmektedir. Çocuklukta yaşanan cinsel istismar ya da erken yaşta travmatik olay deneyimi yaşamak da anksiyete bozukluklarını ortaya çıkmasında rol oynayan risk faktörleri arasındadır.¹³

Tıbbi durumlar: Kalp damar hastalıkları, tiroid, solunum yolu hastalıkları (örn. astım hastalığı), epilepsi gibi fiziksel sorunlar anksiyete belirtilerinin ortaya çıkmasına ya da artmasına neden olabilir.¹⁰

Stresli yaşam koşulları: Stres, anksiyete bozuklukları için önemli bir risk faktörüdür.¹⁴ Kişinin aile ya da arkadaş ilişkileri, çalışma ortamı ve koşulları; kişi için stres yaratan çeşitli durumları içerebilir. Özellikle büyük şehirlerde hava ya da gürültü kirliliği, nüfusun yoğun olması gibi faktörler stresli yaşam koşulları için zemin oluşturabilir. 

Anksiyete bozukluğunun belirtileri nelerdir?

Anksiyete bozukluğunun belirtileri; yaygın anksiyete, sosyal anksiyete, panik bozukluk, agorafobi, ayrılma anksiyetesi ve özgül fobi türlerine göre değişiklik göstermektedir. Genel anlamda anksiyete bozukluğuna işaret eden belirtiler aşağıdaki gibi sıralanabilir; 

Kaygının deneyimlenmesi: Anksiyete bozukluklarında kaygıyı ortaya çıkaran uyaranlar ile sürdüren duygu, düşünce ve davranışlar, anksiyete bozukluğunun türüne göre farklılık gösterir. Bununla beraber tüm anksiyete bozukluklarında artmış ve işlevsel olmayan şekilde deneyimlenen kaygı duygusunun varlığından bahsedilebilir. 

Fizyolojik belirtiler: Artmış ve işlevsel olmayan kaygı, fizyolojik belirtilerin ortaya çıkmasına neden olur. Bu belirtilere; kalp atışlarının hızlanması, nefes alıp vermekte zorlanma ya da hızlı nefes alıp verme, titreme, terleme örnek verilebilir. 

Kaçınma davranışları sergileme: Anksiyete bozukluğu yaşayan kişi, çeşitli durumlarda artmış ve rahatsız edici bir şekilde deneyimlediği kaygıyı ortadan kaldırmak ister. Bu doğrultuda; kişi kaygı hissedeceği durumların içine girmez ya da o anda hissettiği kaygıyı azaltmaya yönelik birtakım kaçınma davranışları sergiler. Örneğin; kişi, ilk panik atağını kalabalık bir alışveriş merkezinde geçirdiyse daha sonra kalabalık yerlere veya alışveriş merkezlerine gitmekten kaçınabilir. Kalabalık bir ortamda illa bulunması gerekiyorsa, panik atak geçirmemek için cama ya da kapıya yakın oturmak, devamlı su içmek gibi çeşitli önlemler alabilir. 

Anksiyete bozukluklarında komorbitide 

İdeal olmayan düzeyde hissedilen kaygı, birçok psikolojik ve somatik sorunda karşımıza çıkar. Anksiyete bozuklukları, diğer psikolojik sorunlarla eşzamanlı (komorbid) olarak ortaya çıkabilir. Eğer bir komorbidite söz konusu ise kişi; yaşadığı soruna ilişkin belirtileri daha yoğun bir şekilde deneyimleyebilir. Kişinin tedaviden aldığı fayda düşer, sorun kronikleşir ve işlevsellik kaybında artış olur. Değerlendirme yaparken komorbidite durumunun göz önünde bulundurulması doğru tanı ve tedavi için büyük önem taşır. 

Anksiyete bozukluklarına eşlik eden en yaygın psikolojik bozukluk; majör depresif bozukluktur. Anksiyete bozukluğu aynı zamanda bipolar bozukluk veya madde bağımlılığı bozukluğu, obsesif-kompulsif bozukluk ve travma sonrası stres bozukluğu ile birlikte de görülür. Anksiyete bozukluklarına eşlik eden somatik sorunlar da oldukça yaygındır. Anksiyete bozukluğu, kalp damar hastalıkları, tiroid, solunum yolu hastalıkları (örn. astım hastalığı), epilepsi gibi sorunlarla eş zamanlı olarak görülebilir.¹⁰

Anksiyete bozukluklarının epidemiyolojisi

Çocuklarda ve ergenlerde anksiyete bozukluğu

Çocuklarda ve ergenlerde, anksiyete belirtilerini gelişim dönemi özelliklerine dikkat ederek değerlendirmek büyük önem taşır. Çocuklar ve ergenler gelişim özellikleri doğrultusunda, çeşitli durumlarda kaygı ve korku hissedebilir ya da endişelenebilirler.¹⁵

Bununla beraber anksiyete bozuklukları çocuklarda ve ergenlerde en sık görülen sorunlardan biridir.¹⁶ Çocuklarda ve ergenlerde anksiyete bozukluklarının gelişmesinde; kalıtsal ve gelişimsel faktörler gibi nörobiyolojik faktörlerin, sosyal ve çevresel faktörlerle etkileşimi rol oynar. Bu faktörler, kişide anksiyete riskini artırabildiği gibi kişiyi anksiyeteden koruyadabilir.¹⁷ Anksiyete bozukluğu olan çocuklarda ve gençlerde; depresyon, uyku bozukluğu, bağımlılık ve akran ilişkilerinde çatışma gibi sorunların gelişme riski daha yüksektir. Çocukluk ya da ergenlik döneminde anksiyete sorunlarına yönelik bir uzman desteği alınmadığında, sorun yetişkinlikte de sürebilir.¹⁸

Kadınlarda anksiyete bozukluğu

Kadınların anksiyete bozukluklarına neden olan stresli yaşam olaylarını ve travmatik olayları (cinsel ya da fiziksel istismar gibi) deneyimleme olasılıkları erkeklere göre daha yüksektir.¹⁹ Bu da kadınları belirgin şekilde anksiyete bozukluğuna yatkın hale getirir.²⁰

Kadınlarda görülen anksiyete bozuklukları; ergenlik, regl öncesi, hamilelik, doğum sonrası ya da menopoz gibi dönemlerde yaşanan stresli yaşam olaylarına bağlı olarak ortaya çıkabilir. Kadınlarda yaygın anksiyete ve sosyal anksiyete bozukluklarına sıklıkla duygudurum bozuklukları eşlik eder. Panik bozukluk ve özgül fobi kadınlarda, erkeklere kıyasla en az iki kat daha fazla görülür.¹⁹

Kadınlarda anksiyete bozukluğunun yaygınlığının ciddi bir halk sağlığı sorunu olduğuna dair görüş giderek yaygınlaşmaktadır.²¹ Bu görüş doğrultusunda kadınların, yaygın olarak deneyimledikleri anksiyete bozukluğu için uzman desteği almaları adına gerekli düzenlemelerin ilgili kamu kurumlarınca yapılması şarttır. 

Anksiyete bozukluğunda tedavi yöntemleri 

Anksiyete bozukluklarının tedavisinde çeşitli farmakolojik ve psikolojik müdahalelerin etkili olduğuna yönelik araştırmalar yaygındır.²² Psikolojik müdahalelerin arasında Bilişsel Davranışçı Terapiler (BDT) anksiyete bozukluğunun tedavisinde kullanılan ve etkisi bilimsel kanıtlarla desteklenen en yaygın yöntemdir.^22,23

Anksiyete bozukluklarının tedavisinde, kaygı duyulan uyaranların üstüne gitme başta olmak üzere çeşitli bilişsel ve davranışçı teknikler kullanılır.²⁴ Tedavide kullanılan yöntemler; anksiyete bozukluğunun türüne ve sorunu sürdüren mekanizmayı içeren, kişiye özel olarak hazırlanan formülasyona göre değişiklik gösterir. 

Anksiyete bozukluğunda özellikle yaygın anksiyete, sosyal anksiyete ve panik bozukluğun tedavisinde, farmakolojik müdahaleler yapılmaktadır. SSRI ve SNRI grubundaki antidepresan ilaçlar, anksiyete bozukluklarında kullanılan standart ilaçlardır. Ayrıca benzodiazepin grubu ilaçlar da anksiyete bozukluklarının tedavisinde kullanılabilmektedir. Fakat bu grup ilaçların yan etkilerine özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir.²⁵ 

Kaynaklar

1. Bandelow, B., Michaelis, S., & Wedekind, D. (2022). Treatment of anxiety disorders. Dialogues in clinical neuroscience.
2. Wittchen, H. U., & Hoyer, J. (2001). Generalized anxiety disorder: nature and course. Journal of Clinical Psychiatry, 62, 15-21.  
3. Wittchen, H. U., & Hoyer, J. (2001). Generalized anxiety disorder: nature and course. Journal of Clinical Psychiatry, 62, 15-21.  
4. Davranış Araştırmaları ve Terapileri Merkezi: Tüm Yönleriyle Sosyal Kaygı ve Sosyal Anksiyete Bozukluğu: https://datem.com.tr/blog/tum-yonleriyle-sosyal-kaygi-ve-sosyal-anksiyete-bozuklugu/ 
5. Nida, A. T. E. Ş., & Arcan, K. (2018). Panik Bozuklukta Bilişsel Davranışçı Terapi: Bir Olgu Sunumu. AYNA Klinik Psikoloji Dergisi, 5(3), 61-78. 
6. Roy-Byrne, P. P., Craske, M. G., & Stein, M. B. (2006). Panic disorder. The Lancet, 368(9540), 1023-1032.  
7. Önem Akçakaya, R., & Yücens, B. (2020). Agorafobinin eşlik ettiği ve etmediği panik bozukluk ile agorafobinin bilişsel özellikler açısından karşılaştırılması. Bilişsel Davranışçı Psikoterapi ve Araştırmalar Dergisi.  
8. Manicavasagar V, Silove D, Wagner R, Drobny J (2003). A self-report questionnaire for measuring separation anxiety in adulthood. Compr Psychiatry, 44:146–153  
9. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.  
10. Penninx, WJH. B., Pine, S. D., Holmes, A. E., & Reif, A. (2021). Anxiety Disorders. Lancet, 397, 914-927.
11. Hettema, J. M., Neale, C. M., & Kendler, S. K. (2001). A Review and Meta-Analysis of the Genetic Epidemiology of Anxiety Disorders. Am J Pychiatry, 158(10), 1568-1578.
12. Meier SM, Deckert J. (2019.) Genetics of anxiety disorders. Current Psychiatry Reports, 21, 16.
13. Blanco, C., Rubio, Jose., Wall, M., Wang, S., Jiu, J. C., & Kendler, S. K. (2014). Risk Factors for Anxiety Disorders: Common and Specific Effects In a National Sample. Depression and Anxiety, 31, 756-764.
14. Bartlett, A.A., Singh, R.,& Hunter, G. R. (2017). Anxiety and Epigenetics, Springer International Publishing.
15. Beesdo, K., Knappe, S.,& Pine, S. D. (2009). Anxiety and Anxiety Disorders in Children and Adolescents: Developmental Issues and Implications for DSM-V, Psychiatr Clinics, 483-524.
16. Al-Biltagi, M. & Sarhan, A.E. (2016). Anxiety Disorder in Children: Review, Journal of Paediatric Care Insight, 1(1), 18-28.
17. Connoly, D. S. & Bernstein, A.G. (2007). Practice Parameter for the Assessment and Treatment of Children and Adolescents With Anxiety Disorders, American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 46, 2.
18. Comer, S. J, Gallo, P. K., Korathu-Larson, P., Pincus, B. D., & Brown, A. T. (2012). Specifying Child Anxiety Disorders not Otherwise Specified in the DSM-IV, Depression and Anxiety, 00, 1-10.
19. Gorey, K. M. & Leslie, D. M. (1997). The prevalence of child sexual abuse: in- tegrative review adjustment for potential response and mea- surement biases. Child Abuse Negl, 21, 391–398.
20. Hantsoo, L. & Epperson, N. C. (2017. Anxiety Disorders Among Women: A Female Lifespan Approach, Focus, 15, 162-172.
21. Ginsberg, D. L. Women and Anxiety Disorders: Implications for Diagnosis and Treatment (2004). An Expert Review Of Clinical Challenges in Psychiatry.
22. Bandelow, B., Reitt, M. Röver, C., Michaelis, S., Görklich, Y. & Wedekind, D. (2015), Efficacy of treatments for anxiety disorders: a meta-analysis, International Clinical Pschopharmacology, 30, 183-192.
23. Apolinario-Hagen, J. Drüge, M. & Frithsche L. (2020). Cognitive Behavioral Therapy, Mindfulness-Based Cognitive Therapy and Acceptence Commitment Therapy for Anxiety Disorder: Integrating Traditional with Digital Treatment Approches, Springer.
24. Fenn, K., & Byrne M. (2013). The key principles of cognitive behavioural therapy, InnovAiT, 6, 579–85.
25. Bandelow, B. (2020). Current and Novel Psychopharmacological Drugs for Anxiety Disorders; Advances in Experimental Medicine and Biology, Springer, 1191.