Yeme Bozuklukları

Yeme bozukluğu nedir? 

Yeme bozuklukları, genel olarak içerisinde sağlıksız beslenme davranışlarını, çok fazla veya çok az yemeyi ve beraberinde beden şekline ve ağırlığına yönelik yoğun kaygı duymayı barındıran sorunlardır.1 Bu sorunlar hem fiziksel hem psikolojik sağlığı olumsuz etkiler. Yeme bozukluklarının tedavi edilmemesi; kişinin aile, iş, okul, sosyal, sağlık gibi hayatının farklı alanlarında sorunlar yaşamasına sebep olur.²

Yeme bozukluğu türleri 

Yeme bozuklukları, kilo sorunları ve sorunlu yeme davranışlarına göre kendi içinde farklı türlere ayrılır. Yaygın görülen yeme bozuklukları şunlardır:   

• Anoreksiya nervoza

Anoreksiya nervoza, kilo almaya yönelik hissedilen yoğun kaygı sonucu kişinin besin ve enerji alımını kısıtlamasıyla vücut ağırlığında önemli düşüşe sebep olan bir yeme bozukluğudur.³

• Bulimia nervoza

Bulimia nervoza aşırı yeme ata kları ve bu yeme ataklarını takiben gelen kusma gibi telafi davranışlarının görüldüğü önemli bir yeme bozukluğudur.⁴ Bulimia nervoza sorunu olan kişiler, tıpkı anoreksiya nervozası olan kişiler gibi kilo almaya ve vücut ölçülerindeki değişimlere yönelik yoğun kaygı duyar.⁵

• Tıkınırcasına yeme bozukluğu

Tıkınırcasına yeme bozukluğu, kısa bir süre içinde aşırı miktarda yemek yeme ve bunu dizginleyememenin hakim olduğu bir yeme bozukluğudur.⁶ Tıkınırcasına yeme bozukluğunu, bulimia nervoza’dan ayıran nokta; her ikisinde de kısa süre içinde aşırı düzeyde besin alımı şeklinde yeme atağı görülse de bulimia nervoza sorunu yaşayan kişiler yeme atağı sonrasında kusma gibi davranışlarla yediklerini telafi etmeye çalışırlar. Ancak tıkınırcasına yeme bozukluğu yaşayan kişiler, yeme atakları sonrası genellikle bunu telafi edecek şekilde davranmazlar.⁷

• Pika

Pika besin değeri olmayan ve yiyecek olarak düşünülmeyen ürünleri yeme davranışı görülen bir yeme bozukluğudur. Bu sorunu yaşayan kişiler; boya, peçete, toprak, kumaş, kül gibi besin niteliği taşımayan, hatta zararlı olabilecek ürünleri yerler.^8,9

• Duygusal yeme

Duygusal yeme, kişinin yiyecekleri fizyolojik açlığından dolayı değil; sıkıntı hissinden kurtulmak, daha iyi hissetmek ve kendisine sıkıntı veren birtakım duygularda azalma sağlamak amacıyla (örneğin kaygı, öfke, üzüntü gibi) tüketmesidir.¹⁰ Duygusal yeme sorunu yaşayan kişi, kendisine sıkıntı veren duygulardan kaçınmak için yiyecekleri kullanır. 

• Obezite

Obezite, sağlık için tehdit oluşturacak düzeyde kilolu olma halidir. Kilonun boya göre oranını gösteren beden kitle endeksi, 25’in üzerinde ise kişi fazla kilolu, 30’un üstünde ise obez olarak kabul edilir. Tüketilen kalori ile harcanan kalori arasında aşırı dengesizlik olduğunda obezite ortaya çıkar.¹¹

Yeme bozukluklarının belirtileri

Yeme bozuklukları türlerine göre yaşanan belirtiler aşağıdadır.12

Anoreksiya nervoza

• Kilo almaya yönelik artmış korku
• Besin alımının kısıtlanması
• Bozulmuş beden algısı

Bulimia nervoza

• Belirgin bir zaman içerisinde olan, çoğu insanın belirli bir süre ve koşullarda yiyebileceğin daha fazla miktarda yeme ve yeme davranışı üzerindeki kontrol algısının kaybedilmesi; tekrarlayıcı tıkınma ataklarının olması
• Kilo almamak için tekrarlayıcı ve işlevsel olmayan telafi davranışlarının sergilenmesi
• Tıkınma ataklarının ve işlevsiz telafi davranışlarının, üç ay içerisinde haftada en az iki kere görülmesi
• Kişinin kendine verdiği değerin, beden görünümünden ve kilosundan etkilenmesi
• Anoreksiya nervoza epizodları sırasında bulimia nervoza belirtilerinin ortaya çıkmaması

Tıkınırcasına yeme bozukluğu

• Çoğu insanın yiyebileceğinden daha hızlı sürede yemek yeme
• Fiziksel açlık olmamasına rağmen büyük porsiyonlar tüketme
• Doygunluğu fiziksel sıkıntı verecek kadar yemek yeme
• Yalnız yemek yemeyi tercih etme
• Tıkınma ataklarının adından depresif ve suçlu hissetme

Pika

• Farklı bir problemle ilgili olmadan besin dışı maddelerin yenmesi
• Besin dışı maddelerin yenmesi nedeniyle fiziksel belirtiler (karın ağrısı, zehirlenme vb.) yaşama
• Bu maddeleri tekrarlayıcı şekilde yeme

Duygusal yeme

• Duygusal bir zorlanma yaşanma sonrasında normalden daha fazla miktarda yiyecek yeme
• Yeme davranışının, duygusal durumlar (örneğin, üzüntü, yalnızlık, depresyon, stres, sıkıntı) ile ilişkili olması 
• Duygusal yeme ataklarının sıklıkla ortaya çıkması
• Duygusal yeme sırasında, kişinin kontrolsüz hissetmesi, yeme sırasında durmaya veya yavaşlamaya yönelik başarısızlık algısı veya yeme sırasında zorlanma 
• Yeme davranışı sonrasında kişinin utanç gibi çeşitli duygular yaşaması 
• Bu epizodların haftada en az bir kez olması ve en az üç ay boyunca devam etmesi
• Duygusal yeme davranışının, kişinin beden ağırlığı ve şekliyle ilgili kendine verdiği değeri etkilemesi veya beden görünümü hakkında endişe duymasına neden olması

Obezite

• Vücut kitle indeksinin 30’un üzerinde olması
• Fiziksel sağlık sorunlarının yaşanması
• Aşırı ve düzensiz yeme

Yeme bozukluklarının nedenleri ve risk faktörleri

• Klinik mükemmeliyetçilik: Yeme bozukluğu yaşayan kişilerde, klinik mükemmeliyetçilik görülebilir. Klinik mükemmeliyetçilik, kişinin öz değerlerini; çoğunlukla ulaşılması zor hedefler belirleyip, bunları gerçekleştirme oranına göre değerlendirmesidir.¹³
• Düşük benlik saygısı: Düşük benlik saygısı, kişinin hayatında algıladığı herhangi bir başarısızlığı aşırı genellemesine neden olur. Düşük benlik saygısı, kişilerde değişim kapasiteleri konusunda başarısızlık algısı yaratarak tedavi sürecini olumsuz etkileyebilir.¹³
• Duygu deneyimlemeye yönelik tahammülsüzlük: Duygu deneyimlemeye yönelik tahammülsüzlük yaşayan kişiler, duygu hissetmekte ve bu duygularla işlevsel olarak başa çıkmakta sorun yaşarlar. Bu yüzden işlevsiz davranışlar sergileyerek, bu duygularla başa çıkmaya çalışırlar.¹³  
• Kişisel arası ilişkiler: Kişiler arası ilişkilerde yaşanan sorunlar yeme bozukluğunun gelişmesinde ve sürmesinde etkili olabilir.¹³

Etkiler ve komplikasyonlar 

• Fiziksel sağlık üzerine etkiler: Yeme bozukluğunun kişinin fiziksel sağlığı üzerinde ciddi olumsuz etkileri olabilir. Bu etkiler, yeme bozukluğunun şiddetine bağlı değişiklik gösterir. Kalp yetmezliği, hipotansiyon, gastroparezi, amenore, hipoglisemi, diyabet, diş ve cilt sağlığında bozulma gibi vücudun bütün sistemlerini etkileyen olumsuz sonuçlara yol açar.¹⁴
• Psikolojik sağlık üzerine etkiler: Yeme bozukluğu, fiziksel sağlığın yanı sıra psikolojik sağlığı da olumsuz etkiler. Anksiyete bozuklukları, depresyon, obsesif kompulsif bozukluk gibi çeşitli psikolojik sorunlara neden olur.¹⁴

Yeme bozukluklarında tanı yöntemleri

• Klinik değerlendirme: Kişinin beslenme düzeni, kilo kontrol davranışları, kilo değişimi, kilo ve beden görünümüyle ilişkili duygu ve düşünceleri, beden görünümünün ve kilosunun yaşamı üzerindeki etkisi ve egzersiz alışkanlıkları hakkında değerlendirme yapılır.
• Fiziksel muayene: Genel sağlık kontrolü, kemik yoğunluğu ölçümü, kalp fonksiyonlarının kontrolü, beden kitle indeksi ve kan-idrar testleri değerlendirilir. 
• Beslenme değerlendirilmesi: Kişinin günlük yeme düzeni detaylı olarak incelenir.

Tedavi ve müdahale yöntemleri

Yeme bozuklukları tedavi edilmezse ciddi sorunlara yol açabilecek, hatta hayati tehlike yaratabilecek önemli psikolojik sorunlardır. Dolayısıyla kişi herhangi bir yeme bozukluğu sorunu yaşıyorsa, geç kalmadan tedaviye başvurması önem taşır. 

Bilişsel davranışçı terapi: Yapılan çalışmalar Bilişsel Davranışçı Terapi’nin yeme bozuklukları tedavisinde etkili bir tedavi olduğunu ortaya koymuştur.^15,16 BDT’nin özellikle davranışçı yöntemleriyle; vücut kontrolünü sınırlama, düzenli yeme planı uygulama, gıda alımına yönelik kaygıyı yönetme gibi farklı birçok alanda çalışılır. Tedavide amaç kişinin vücut ağırlığı ve vücut şekline yönelik sağlıklı değerlendirmeler yapabilmesi, ideal kilosuna ulaşırken kilo almaya yönelik kaygısını tolere edebilmesi, sağlıklı yeme düzeni kazanması ve bunu sürdürebilmesidir. 

Tıbbi destek: Yeme bozuklukları birçok fiziksel sağlık sorununa yol açar. Bu nedenle yeme bozukluğu yaşayan kişiler, terapi süreciyle beraber tıbbi destek alabilir.¹⁷

Grup terapisi: Grup terapisi, benzer süreçlerden geçen kişilerin deneyimlerini paylaşması ve birbirlerini süreçlerinden öğrenim kazanmalarını sağlar.¹⁸

Farmakolojik tedavi: Yeme bozukluklarının tedavisinde ikinci nesil antidepresanlar ve antikonvülsanlar sıklıkla kullanılır. Yapılan çalışmalar, bu ilaçların yeme bozukluğu üzerinde olumlu etkilere sahip olduğunu göstermektedir; ancak bu etkilerin uzun vadede sürdürülmesi konusunda daha fazla araştırma yapılması gerekmektedir.¹⁹

Önleme stratejileri

• Toplumsal bilinçlendirme: Toplumsal bilinçlendirme ile yeme bozuklukları gibi sağlık sorunları hakkında toplumun daha fazla bilgi sahibi olması sağlanır. Böylelikle toplumsal farkındalık artar. 
• Profesyonel destek: Yeme bozukluklarında profesyonel destek almak, bireylerin iyileşme sürecinde oldukça önemlidir. Kişiye özel doğru tedavi planıyla yeme bozuklukları üstesinden gelinebilir sorunlardır. Profesyonel destek, kişinin sadece yeme bozukluklarını yönetmesine değil, aynı zamanda fiziksel sağlığının da olumlu etkilenmesine yardımcı olur. 
• Erken müdahale: Erken müdahale ile yeme bozukluklarının ilerlemesi önlenebilir. Bununla birlikte hem psikolojik sağlık hem de fiziksel sağlık üzerindeki olumsuz etki azalır. 

Toplumsal ve kültürel boyutları

Toplumun yeme bozukluklarını algılayış şekli: Toplumda yeme bozukluğu yaşayan kişilere karşı ‘’dikkat çekme isteği’’ veya ‘’şımarıklık’’ ile ilgili olduğu gibi yanlış düşünce kalıpları vardır. Bu durum, yeme bozukluğu yaşayan kişilerin profesyonel destek arayışını zorlaştırabilir ve tedavi süreçlerini olumsuz etkileyebilir.

Medyanın rolü: Medya, aşırı zayıf beden görüntüsünü ‘’ideal görüntü’’ olarak sunarak kişinin kendi bedenini bu görüntülerle kıyaslamasına neden olur. Bu durum yeme bozuklukları riskini artırır. 

Sosyal medya: Sosyal medya uygulamaları, medyanın rolüyle benzer olarak kişinin kendi bedenini sürekli başkalarının bedenleriyle karşılaştırmasına olanak tanır. Filtreler ve düzenlemeler gerçekçi olmayan güzellik standartlarını sürdürür. Böylelikle kişilerin beden algıları bozulabilir. 

Kültürel güzellik algısı: Kültürlerde beden idealleri ve beslenme düzenleri değişkenlik gösterir. Örneğin, bazı kültürlerde zayıf bir bedene sahip olan kişiler güzel olarak değerlendirilirken bazı kültürlerde normal bir kiloya sahip olan kişiler sağlıklı olarak kabul edilir. Bu kültürel normlar, kişilerin yeme düzenlerini etkiler.

Kaynaklar

1. Murphy, R., Straebler, S., Cooper, Z., & Fairburn, C. G. (2010). Cognitive behavioral therapy for eating disorders. Psychiatric Clinics, 33(3), 611-627.  
2. Heruc, G., Hurst, K., Casey, A., Fleming, K., Freeman, J., Fursland, A., ... & Wade, T. (2020). ANZAED eating disorder treatment principles and general clinical practice and training standards. Journal of eating disorders, 8(1), 1-9.  
3. Gibson, D., & Mehler, P. S. (2019). Anorexia nervosa and the immune system—a narrative review. Journal of clinical medicine, 8(11), 1915.  
4. Hay, P. J., & Claudino, A. M. (2010). Bulimia nervosa. BMJ clinical evidence, 2010.  
5. Mehler, P. S. (2003). Bulimia nervosa. New England Journal of Medicine, 349(9), 875-881.  
6. Dingemans, A. E., Bruna, M. J., & Van Furth, E. F. (2002). Binge eating disorder: a review. International journal of obesity, 26(3), 299-307.  
7. Brownley, K. A., Berkman, N. D., Peat, C. M., Lohr, K. N., Cullen, K. E., Bann, C. M., & Bulik, C. M. (2016). Binge-eating disorder in adults: a systematic review and meta-analysis. Annals of internal medicine, 165(6), 409-420.  
8. National Eating Disorders. (NEDA). Pica.  
9. Ertekin, Y., Korkut, Y., Sönmez, C., & Ertekin, H. (2012). Farklı bir pika hastalığı olgusu. Ankara Medical Journal, 12(3), 158-159.  
10. Macht, M., & Simons, G. (2011). Emotional eating. In Emotion regulation and well-being (pp. 281-295). Springer, New York, NY.  
11. World Health Organisation (WHO). Overview/Obesity : https://www.who.int/health-topics/obesity  
12. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.  
13. Fairburn, C. G., Cooper, Z. ve Shafran, R. (2003). Cognitive behaviour therapy for eating disorders: A “transdiagnostic” theory and treatment. Behaviour research and therapy, 41(5), 509-528.  
14. Fairburn, C. G. (2008). Cognitive behavior therapy and eating disorders. Guilford Pres
15. Murphy, R., Straebler, S., Cooper, Z., & Fairburn, C. G. (2010). Cognitive behavioral therapy for eating disorders. Psychiatric Clinics, 33(3), 611-627.  
16. Byrne, S. M., Fursland, A., Allen, K. L., & Watson, H. (2011). The effectiveness of enhanced cognitive behavioural therapy for eating disorders: An open trial. Behaviour research and therapy, 49(4), 219-226.  
17. Mehler, P. S. (2017). Eating disorders: A guide to medical care and complications. JHU Press.
18. Tasca, G. A., & Balfour, L. (2014). Eating Disorders and Group Psychotherapy: A Group-Analytic Approach. Routledge.
19. McElroy, S. L., Guerdjikova, A. I., Mori, N., & Keck, P. E. (2012). Pharmacological Treatment of Eating Disorders. CNS Drugs, 26(4), 263-282.