Obsesif Kompulsif Bozukluk

Obsesif kompulsif bozukluk nedir? 

Obsesif kompulsif bozukluk (OKB); duygusal, bilişsel ve davranışsal belirtilerle ilerleyen çok boyutlu ve kompleks bir psikolojik sorundur. Bu sorunda görülen obsesyonlar kişinin aklına istemsizce giren tekrarlayıcı düşünceler, görüntüler ve dürtüler olarak tanımlanır. Kompülsiyonlar, obsesyonun ortaya çıkardığı sıkıntıyı gidermek amacıyla girişilen tekrarlayıcı davranışlardır. Kompülsiyonlar zihinsel süreçler de olabilir.¹ 

Sık görülen obsesyonlar  

• Bulaşma obsesyonu: Kir, mikrop, virüs, beden sıvıları (örn. ter, idrar, sperm), kimyasal madde gibi şeylerin bulaşmasına yönelik zorlayıcı düşünceler ve şüphelerdir. Kişi bunların bulaşmasından ve yol açabilecekleri sorunlardan kaygı duyar. Örneğin kişi ortak tuvalet kullanımından bulaşıcı bir hastalık kapacağını düşünür.   
• Zarar verme obsesyonu: Bir kişinin kendisine veya bir başkasına (örn. ailesine, yakınlarına) zarar verebileceğine dair istemsiz düşüncelerdir. Örneğin kişinin zihninde, kendisini veya çocuğunu bıçakla yaraladığına yönelik görüntüler canlanabilir.  
• Yasak ya da tabu düşünceler: Cinsellikle veya dinle ilgili kişinin itici ve rahatsız edici bulduğu istemsiz düşünceleridir. Örneğin kişi doğru olmasa da cinsel yöneliminden veya insanlara yönelik cinsel niyetinden şüphe eder. Bazı kişiler de günahkar veya kafir olmak, ibadette hata yapmak, kul hakkına girmek gibi takıntılı düşüncelerden sıkıntı duyar.  
• Düzen ve simetri obsesyonu: Eşyaları belirli kurallara göre sıralamaya ve düzenlemeye yönelik takıntılardır. Kişi kurallara bağlı düzeni bozulunca rahatsız olur, sıkıntı hisseder ve düzene geri dönme çabası gösterir. Örneğin gardrobundaki kıyafetleri renk, kumaş, boy gibi özelliklerine göre düzenler ve düzenin bozulmaması için çaba sarf eder.   

Sık görülen kompulsiyonlar  

• Arınma / temizlik kompulsiyonu: Kirlenmeyi ve bulaşmayı önlemek için sergilenen yıkanma, yıkama, silme gibi tekrarlayıcı davranışlardır. Bu davranışlar bazen belli kurallara bağlı olarak ritüeller şeklinde gerçekleştirilir. Örneğin eline kir ya da virüs bulaştığı şüphesiyle kişi elini belli bir şekilde ve sayıda tekrar tekrar yıkar; sadece belirli bir sabunu kullanır.   
• Kontrol kompulsiyonu: Dikkatsizlik ya da ihmal sonucu doğabilecek bir zararı engellemek için sergilenen aşırı kontrol etme davranışlarıdır. Kişi zarar gelmeyeceğinden emin olma çabasına girer. Örneğin kişi evden çıkarken ocağı, elektrik prizlerini, pencereleri defalarca kontrol eder.   
• Tekrarlama kompulsiyonu: Çoğunlukla olabilecek bir felaketi engellemek veya rahatsız hissetmemek amacıyla akla gelen düşünceyle ilgisiz olabilen davranışların tekrar edilmesidir. Örneğin kişi sevdiği bir insanın ölebileceği düşüncesiyle, bunu engellemek için dolap kapaklarını belirlenen sayı doğrultusunda açıp kapatır.   
• Düzeltme kompulsiyonu: Eşyaları, nesneleri belirlenmiş kurallara göre düzenleme, sıralama ve ayarlamak için sergilenen tekrarlayıcı ve ritüelistik davranışlardır. Örneğin kişi kitaplığını kategoriler, boyut ve renklerine göre düzenler.    

OKB belirtileri nelerdir? 

Obsesif kompulsif bozuklukta kişi;  

• Obsesyonlar nedeniyle kaygı, tiksinti, utanç gibi duygular hisseder ve sıkıntı duyar.  
• Ortaya çıkan bu duyguları ve sıkıntıyı gidermek için bazı tekrarlayıcı davranışları (kompülsiyonları) gerçekleştirmek zorunda hisseder.   
• Obsesyonlar ve varsa beraberinde gelen kompülsiyonlar ile gününün önemli bir vaktini harcar. Bu nedenle hayatının farklı alanlarında aksamalar yaşar.  
• Obsesyonlardan dolayı duyduğu belirsizlikle baş etmekte zorlanır.  
• Tehdit algısı yüksektir ve çoğunlukla gerçekçi değildir.   

OKB nasıl sürer? 

Kompulsiyonlar, obsesyonların yol açtığı zorlayıcı duygulardan uzaklaşma ve korkulan olumsuz olayları (felaketleri) engelleme işlevine sahip kaçınma davranışlarıdır. Kompulsif davranışlar sonucunda kişinin kaygı, utanç, tiksinti gibi duygularında kısa süreli bir azalma olur. Bunun yanı sıra kişi kompulsiyonları aracılığıyla başına gelmesinden kaygı duyduğu “felaketleri” önlediğinden kısa bir süreliğine emin olur ama şüphe hızla geri döner, kaygı artar ve davranışlar tekrarlar. Bu şekilde kompulsiyonlar güçlenerek sürer. Kişi kompulsiyonlara girişmediğinde gerçekten kaygı duyduğu olumsuz olayın gerçekleşip gerçekleşmediğini de göremez. Bunları kendi engellediğine daha fazla inanır. Çözüm olarak görülen kompülsiyonlar aslında obsesyonları ve yarattıkları duygusal sıkıntıyı sürdüren döngünün merkezindedir.  

OKB’nin etkili tedavisi 

OKB tedavisinde Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) veya antidepresan ilaçlar kullanılmaktadır.2,3 Sadece ilaç kullanımı tam ve kalıcı iyileşme için yeterli değildir.4 Bilimsel çalışmalarda ve uluslararası klinik uygulama kılavuzunda OKB tedavisinde en etkili yaklaşımın Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) olduğu görülmektedir.^5,6,7,8,9 BDT ilaçla birlikte veya ilaç kullanımı olmadan da uygulanabilir. 

BDT ile tedavi sürecinde temel olarak üstüne gitme ve tepki engelleme (ERP) yöntemleri uygulanır. Terapide, öncelikle kişilerde obsesyonları ortaya çıkaran ve sıkıntı yaratan olaylar, yerler, kişiler, nesneler ile sorunu sürdüren kaçınma davranışları ve kompülsiyonlar belirlenir. Daha sonra bir plan doğrultusunda, terapist-danışan iş birliği ile seçilen bir adımdan başlayarak kişi kaçındığı durumların üstüne gider ve aşamalı bir şekilde kaçınma davranışlarına son verir. Kişi, üstüne gitme sırasında korktuğu ‘’felaketleri’’ önlemek ve duyduğu kaygı, tiksinti gibi duyguları azaltmak için sergilediği kompulsiyonları yavaş yavaş azaltarak sonlandırır. Tedavi sonucunda kişi, tehdide karşı gerçekçi değerlendirme yapabilir ve kaygı toleransı artar. BDT ile kişilerin tedavi bittikten sonra da etkili baş etme yöntemlerini uygulaması hedeflenir. Böylelikle kalıcı iyilik hali elde edilir.  

Kaynaklar

1. APA (2013) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 5th edition (DSM-5). Washington DC, American Psychiatric Association.   
2. National Institute for Clinical Excellence. (2005). Obsessive-compulsive disorder and body dysmorphic disorder: treatment. Clinical guideline [CG31].  
3. OCD-UK. Medication for OCD. Erişim tarihi: 31 Ocak 2023. https://www.ocduk.org/overcoming-ocd/medication/  
4. van Roessel, P., Grassi, G., Aboujaoude, E. N., Menchon, J. M., Van Ameringen, M., & Rodríguez, C. I. (2022). Treatment-resistant OCD: Pharmacotherapies in adults. Comprehensive Psychiatry, 152352.  
5. Öst, L. G., Enebrink, P., Finnes, A., Ghaderi, A., Havnen, A., Kvale, G., ... & Wergeland, G. J. (2022). Cognitive behavior therapy for obsessive-compulsive disorder in routine clinical care: A systematic review and meta-analysis. Behaviour Research and Therapy, 104170.  
6. Olatunji, B. O., Davis, M. L., Powers, M. B., & Smits, J. A. (2013). Cognitive-behavioral therapy for obsessive-compulsive disorder: A meta-analysis of treatment outcome and moderators. Journal of psychiatric research, 47(1), 33-41.  
7. Song, Y., Li, D., Zhang, S., Jin, Z., Zhen, Y., Su, Y., ... & Li, X. (2022). The effect of exposure and response prevention therapy on obsessive-compulsive disorder: A systematic review and meta-analysis. Psychiatry Research, 114861.  
8. Ferrando, C., & Selai, C. (2021). A systematic review and meta-analysis on the effectiveness of exposure and response prevention therapy in the treatment of obsessive-compulsive disorder. Journal of Obsessive-Compulsive and Related Disorders, 31, 100684.  
9.  Rosa-Alcázar, A. I., Sánchez-Meca, J., Gómez-Conesa, A., & Marín-Martínez, F. (2008). Psychological treatment of obsessive–compulsive disorder: A meta-analysis. Clinical psychology review, 28(8), 1310-1325.