Panik Bozukluk ve Agorafobi

Panik bozukluk nedir? 

Panik ataklar çoğunlukla bir sebebe bağlı olmadan, beklenmedik bir biçimde ortaya çıkan, yoğun fiziksel belirtilerin eşlik ettiği korku ataklarıdır.¹ Kişiler, aniden ortaya çıkan ve biyolojik bir soruna dayanmayan bu belirtiler karşısında yoğun sıkıntı yaşarlar. 

Her beş kişiden biri hayatı boyunca en az bir kez panik atak yaşar ancak panik atak geçiren herkes panik bozukluk geliştirmez.² Panik atak geçirmek ve panik bozukluk aynı şeyler değildir. Panik bozukluk; kişinin “ya panik atak yaşarsam” beklentisi ile sürekli kaygı duyduğu ve hayatını panik atak geçirmeme çabasıyla şekillendirmeye çalıştığı bir sorundur.²

Panik bozukluk belirtileri nelerdir? 

Panik bozuklukta ortaya çıkan fiziksel belirtiler kişiden kişiye değişse de en sık görülen belirtiler şunlardır: ¹  

• Kalp çarpıntısı,  
• Terleme,  
• Titreme,  
• Nefes darlığı – boğuluyormuş gibi hissetme,  
• Göğüs ağrısı,  
• Karın ağrısı – mide bulantısı,  
• Baş dönmesi – baygınlık hissi,  
• Kendine veya çevreye yabancılaşmış hissetme,  
• Uyuşma veya karıncalanma,  
• Üşüme veya sıcak basması.   

Kimi kişilerde, bu belirtilere “Kalp krizi geçiriyorum, öleceğim.”, “Deliriyorum”, “Bayılacağım ve insanlara rezil olacağım” gibi felaket düşünceleri eşlik ederken, kimi kişiler bu fiziksel belirtileri bir felaketin işareti olarak görmezler. Ancak yine de bu belirtileri yaşamaya yönelik aşırı kaygı duyarlar. Bununla beraber gelecekte tekrar panik atak geçirmeye ve atak sonrasında olabileceklere yönelik yoğun kaygı duymak ve bu kaygıyı deneyimlememek için ortaya çıkan önemli davranış değişikliklerinin olması panik bozukluk belirtileridir. 

Kişi panik ataklarını ortaya çıkarabileceğini düşündüğü birçok aktiviteden, yerden, durumdan kaçınmaya başlar. Yaygın görülen kaçınma davranışları şunlardır:  

• Nabzı yükseltmemek için spor yapmamak, merdiven çıkmamak, hızlı yürümemek.  
• Kalp atışlarını hızlandıracak kafein içeren her türlü yiyecek ve içecekten uzak durmak (çay, kahve, çikolata vb.).  
• Terlememek için kalın giysiler giymemek, hamama veya saunaya gitmemek, sıcak duş almamak.  
• Nefes daralması hissi yaratabilecek dar veya boğazı saran kıyafet ve aksesuarlar kullanmamak (boğazlı kazak, eşarp, kolye gibi).  
• Heyecan yaratan aktivitelerden uzak kalmak (lunaparklar, korku filmleri ve hatta cinsel ilişki).   

Panik bozukluk geliştiren bazı kişilerde agorafobi de görülebilmektedir. 

Agorafobi nedir?

Agorafobi, kişinin ortaya çıkmasından kaygı duyduğu fiziksel belirtileri yaşama ihtimalini yüksek bulduğu, bu belirtiler ortaya çıkarsa kaçmanın veya yardıma ulaşmanın zor olacağına inandığı yer ve alanlarda bulunma korkusudur. Söz konusu fiziksel belirtiler; panik atak belirtileri olabileceği gibi, kusmak, bayılmak, şiddetli baş dönmesi yaşamak gibi farklı bedensel tepkiler de olabilir. Topluluk içinde bu belirtileri yaşayıp utanç verici bir duruma düşmek, kişi için bir diğer kaygı kaynağıdır.¹

Agorafobi belirtileri nelerdir?

Kişi bir sıkıntı yaşamayacağından ve kaygı deneyimlemeyeceğinden “emin olmak” için bu belirtilerin ortaya çıkabileceği yerlerden kaçınmaya başlar. Agorafobi yaşayan kişilerde görülen belirtiler aşağıdaki gibidir:¹

1. Toplu taşıma araçlarını kullanmamak. 
2. Açık alanlarda bulunmamak (parklar, köprüler, sahiller, otobanlar vb.).  
3. Kapalı alanlara gitmemek (market, sinema, alışveriş merkezi, asansör vb.).  
4. Kalabalık alanlara gitmemek (konserler, etkinlikler, banka kuyruğu gibi sıra olunması gereken yerler vb.). 
5. Evin dışına çıkmamak.
6. Sosyal izolasyon.
7. Kontrolü kaybetme kaygısı.
8. Fiziksel belirtiler (çarpıntı, terleme, titreme vb.).

Panik bozukluk ve agorafobi nedenleri

• Biyolojik etkenler: Panik bozukluk ve agorafobinin nedenlerinden biri olarak genetik yatkınlığın etkisi incelenmektedir. Araştırmalar, bu bozuklukların aile içinde daha sık görüldüğünü ve genetik bir yatkınlık olabileceğini göstermektedir. Ancak, bu konuda kesin bir sonuca varılamamıştır. Genetik faktörlerin, kişilerin anksiyete bozukluklarına yatkınlığını artırabileceği düşünülse de genetik yatkınlığın tek başına panik bozukluk veya agorafobiye yol açtığını kesin olarak söylemek mümkün değildir. 
• Öğrenme geçmişi: Panik bozukluğu ve agorafobisi olan kişiler, yaşadıkları bir olay sonucunda yoğun kaygı ve fiziksel belirtiler deneyimleyerek panik atak yaşarlar. Daha sonra benzer durumlarla karşılaştıklarında, panik atak veya yoğun kaygı hissi yaşayacaklarını düşünürler. Bu düşünce süreci, özellikle olayların ilk yaşandığı ortamla ilişkilendirildiğinde, kişinin kaçınma davranışlarına yol açabilir. Örneğin, bir kişi ilk kez metroda panik atak geçirdiyse, toplu taşıma araçlarını kullanmaktan kaçınmaya başlayabilir. Kişi bu kaçınma davranışlarını, tekrar panik atak geçirme olasılığına karşı bir korunma mekanizması olarak algılayabilir. Ancak, bu davranışlar genellikle korkunun ve kaygının daha da yoğunlaşmasına ve kişinin normal yaşam aktivitelerinden uzaklaşmasına neden olur.^1,3

Panik ataklara ve agorafobiye yol açabilecek tetikleyiciler nelerdir?

Panik bozuklukta ve agorafobide kişi, istenmeyen fiziksel belirtileri yaşamaya yönelik kaygısını bu belirtilerin ortaya çıkma ihtimali olan yer ve durumlardan kaçınarak veya çeşitli tedbirler alarak (örneğin sürekli tansiyonunu ölçmek, bir yakınıyla dışarı çıkmak, sağlık kuruluşlarına yakın yerlere gitmek vb.) yönetmeye çalışır. Böylece kaygılarında kısa süreli bir rahatlama sağlar. Ancak bahsi geçen tüm bedensel duyum, yer ve durumlar kişide kaygı ve rahatsızlık yaratmaya devam eder. Kişi kaçındıkça kaygısını tolere etmeyi öğrenemez, davranışı üzerinde kontrolü kaybolur. Kaçınmanın etkileri yalnızca kaygının sürekliliğine sebep olmasıyla sınırlı değildir. Kaygı kişinin hayatını kontrol eder hale gelir. İstenmeyen belirtiler yaşamakla ilgisi kaygısından dolayı kişi; giderek eve kapanır, zevk aldığı aktivitelerle uğraşmayı bırakır, dışarı çıkmadıkça sosyal hayatı kısıtlanır, ilişkileri ve iş hayatı olumsuz etkilenir. Tüm bunların sonucu olarak kişi kaygıya bağlı bir depresyon geliştirebileceği gibi kaygının kontrolünde hareket ettikçe özgüveni zedelenebilir.

Panik bozukluk ve agorafobi nasıl teşhis edilir?

• Klinik değerlendirme: Kişinin yaşadığı sorun hakkında detaylı bilgi alınır. Bu değerlendirmede atakların sıklığı, süresi, tetikleyiciler öğrenilir. Kişinin, bu sorun ile baş etmek için neler yaptığı, uzun vadede karşılaştığı sorunların neler olduğu değerlendirilir. Değerlendirme esnasında çeşitli ölçekler kullanılabilir.
• Fiziksel muayene: Fiziksel muayene ile panik atak belirtilerinin fiziksel bir sağlık sorunundan kaynaklanıp kaynaklanmadığı öğrenilir.

Panik bozukluk ve agorafobinin tedavisi 

Bilişsel davranışçı terapi: Panik bozukluk ve agorafobi tedavisi için çeşitli tedaviler içinde ilk sırada önerilen yaklaşım Bilişsel Davranışçı Terapi, yani BDT'dir.³ Yapılan araştırmalar ortalama 12-16 seansta danışanların sorunlarında anlamlı bir iyilik halinin ortaya çıktığını göstermektedir. BDT ile tedavinin en önemli kazanımı iyilik halinin kalıcı olmasıdır. Yani, tedavi alan kişilerin sorunlarında kalıcı bir düzelme olur ve bu sorunlar çok az kişide tekrarlar.

İlaç tedavisi: Panik bozukluğunun farmakolojik tedavisinde, seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI'lar) ve seçici norepinefrin geri alım inhibitörleri (SNRI'lar) gibi antidepresan ilaçlar kullanılır. İlaç tedavisine yanıt alınamadığında veya yan etkiler nedeniyle SSRI'lar ve SNRI'lar uygun olmadığında, trisiklik antidepresanlar (özellikle benzodiazepinler veya diğer ilaçlar kullanılabilir. Tedavi süresi genellikle 8 ay ile 2 yıl arasında önerilir.^3,4

İlaçların yan etkileri nelerdir?

İlaç kullanımı bir yıl kadar devam ettikten sonra kesildiğinde, hastaların yaklaşık yarısında semptomların tekrar ortaya çıkabileceği gözlemlenmiştir. Ancak, ilaçların ani bir şekilde kesilmesi, antidepresan ilaçlara bağlı kesilme belirtilerine yol açabilir. SSRI'ların ani kesilmesi; baş dönmesi, baş ağrısı, uykusuzluk, sinirlilik, halsizlik gibi belirtilere neden olabilir. Benzodiazepinler, panik belirtilerini hızla yatıştırabilir ancak uzun süreli kullanımda bağımlılık riski ve tedavi sonrası semptomların ciddi bir şekilde tekrar ortaya çıkma olasılığı nedeniyle tavsiye edilmez. Bu nedenle, panik bozukluğun tedavisinde benzodiazepinler genellikle uzun süreli olarak kullanılmaz ve tedavi planında ikinci veya üçüncü bir seçenek olarak değerlendirilir.⁴

Yaşam kalitesi ve günlük yaşam üzerindeki etkileri

Panik bozukluğun kişinin günlük yaşamının ve yaşam kalitesinin üzerinde olumsuz etkileri olabilir. Bu etkiler;

1. Öznel sıkıntı: Panik bozukluk ve agorafobide kişinin panik atak geçirmeye yönelik kaygısı ve yaşadığı fiziksel belirtiler günlük yaşamdan aldığı keyfi azaltır. Aynı zamanda öznel sıkıntısının artmasına neden olur. 
2. Sosyal ilişkiler: Kişi kaygı hissetmemek ve fiziksel belirtiler yaşamamak için evden dışarı çıkmaz, arkadaşlarıyla görüşmez. Bu durum sosyal izolasyona yol açar.
3. Mesleki sorunlar: Kişinin yaşadığı sorun işe veya okula gitmekten kaçınmasına neden olabilir. Böylelikle iş ve eğitim alanında performansı azalır ve çeşitli sorunlar yaşar.
4. Fiziksel sağlık sorunları: Kişinin deneyimlediği fiziksel belirtiler, gün içerisinde yorgunluk yaşamasına neden olabilir. Bununla birlikte uykusuzluk, baş ağrısı, sindirim sorunları ve kas gerginliği gibi belirtiler yaygın olabilir.

Önleme ve erken müdahale

1. Eğitim: Toplumu panik bozukluk ve agorafobi hakkında bilgilendirmek ve toplumda farkındalık oluşturmak için çeşitli eğitimler düzenlemek önemlidir. Toplumun bu sorunların belirtilerini, risk faktörlerini ve tedavi seçeneklerini öğrenmesi, erken tanı ve müdahale için fırsat oluşturur. 
2. Sosyal destek: Kişinin sosyal ilişkilerinin güçlü olması, yaşadığı sorun ile ilgili destek almasını sağlayabilir. 
3. Erken tanı ve müdahale: Risk altındaki bireylerde erken tanı ve müdahale önemlidir. Belirtiler erken teşhis edildiğinde, uygun tedavi ve destek hemen sağlanabilir ve semptomların şiddeti azaltılabilir.
4. Psikolojik destek: Psikolojik destek ile kişilere sorunun sürme mekanizması gösterilir. Sorunun nasıl sürdüğü ve neler yapılabileceği değerlendirilerek kişinin başa çıkma becerileri kazanması sağlanır. 

Uzun vadeli görünüm

Tedavi süreci sonlandığında, kişinin psikolojik iyilik halinin artması beklenir. Bu süreçle birlikte, kişinin yaşadığı fiziksel belirtilerde belirgin bir azalma gözlemlenir. Özellikle, uzun vadede bu belirtilerin sıklığında ve yoğunluğunda azalma yaşanır. Bununla birlikte kişinin hissettiği kaygının yoğunluğu azalır. Bu sayede yaşadığı öznel sıkıntı azalır.

Tedavi sürecinin bir diğer önemli sonucu, kaygının sürmesine neden olan kaçınma davranışlarında azalma olmasıdır. Kişi, kaygı hissettiği durumlardan kaçınmak yerine bu durumlarla karşılaşmaya başlar. Sorunlar ile karşılaştıkça, onları çözebilecek baş etme becerileri artar. Böylelikle kişinin kendine olan güveni artar.

Yaşadığı sorunlarla ilgili felaket düşünceleri de tedavi süreci sonunda azalır. Kişi kaçındıkça gerçekten ne yaşayabileceğini görmediği için felaket düşünceleri artar. Ancak tedavi sürecinde sorunlarla karşılaştıkça olayları daha gerçekçi bir bakış açısıyla değerlendirmeye başlar. Kişi, tedavi sürecinden sonra sorunu sürdüren davranışlar yerine etkili baş etme becerilerini uygular. Bununla beraber uzun süreli takip ve değerlendirme ile nüks olasılığı azalır. 

Son olarak, tüm değişimlerin bir sonucu olarak, kişinin hayat kalitesinde belirgin bir artış gözlemlenir. Hem kişisel hem de sosyal yaşamından daha fazla keyif almaya başlar.

Eğitim ve bilgilendirme 

Hem psikolojik sorun yaşayan kişiler hem de aile üyeleri, panik bozukluk ve agorafobide ortaya çıkan semptomlar, tetikleyiciler ile panik bozukluk ve agorafobinin tedavi seçenekleri hakkında bilgilendirilebilir. Bu, durumu daha iyi anlamalarına ve etkili bir şekilde başa çıkmalarına yardımcı olabilir.

Profesyonel yardım: Kişi, sorunla tek başına başa çıkamadığında profesyonel yardım almayı değerlendirebilir. 

Çevrim içi kaynaklar: Çevrim içi destek grupları, araştırmalar, makaleler, bilgilendirme videoları ile sorun hakkında bilgi edinmek ve ihtiyaç duyulan yardımı bulmak mümkün olabilir.

Kitaplar: Panik bozukluk ve agorafobi hakkında yazılmış kitaplarla kişi daha fazla bilgi edinebilir.  

Kaynaklar

1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC. 
2. Kessler, R., Chiu, W., Jin, R., Ruscio, A., Shear, K., & Walters, E. (2006). The Epidemiology of Panic Attacks, Panic Disorder, and Agoraphobia in the National Comorbidity Survey Replication. Archives Of General Psychiatry, 63(4), 415. https://doi.org/10.1001/archpsyc.63.4.415 
3. Hofmann, S. G., & Smits, J. A. (2008). Cognitive-behavioral therapy for adult anxiety disorders: a meta-analysis of randomized placebo-controlled trials. Journal of clinical psychiatry, 69(4), 621.
4. National Institute for Health and Care Excellence (2011). Generalized Anxiety Disorder and Panic Disorder in Adults: Management, Clinical Guideline (CG113). https://www.nice.org.uk