Özgül Fobiler

Özgül fobi nedir? 

Özgül fobi, belirli durumlardan, nesnelerden, yerlerden, canlılardan kişilerin yoğun ve sürekli bir şekilde korku duyması ve kaçınmasıdır. Korku, gerçek bir tehdit karşısında kişinin kendisini korumasını sağlayan doğal bir duygusal tepkidir. Fobi geliştiren kişiler genellikle belirgin bir tehdit içermeyen yer, nesne ve durumlar karşısında aşırı korku hissederler. Bu durumlarla karşılaşma beklentisiyle kaygı duyarlar ve bunlardan kaçınırlar. Kimi kişiler fobik uyaran karşısında korku yerine tiksinti hissedebilir. Bu korku ya da tiksinti ve kaçınma, kişinin yaşamının kısıtlanmasına ve aile, iş, ev, okul gibi alanlarda sorun yaşamasına neden olur.^1,2  

Özgül fobi türleri: 

Özgül fobiler genel olarak 5 kategoride incelenir.³ 

• Hayvan fobileri: Böcekler, sürüngenler, kedi, köpek, kuş, örümcek gibi hayvanlar.  
• Doğal çevre fobileri: Yüksek yerler, fırtına, su, şimşek, gök gürültüsü gibi doğal koşullar.  
• Kan-iğne-yaralanma fobileri: Kan görme, kan aldırma, iğne görme, iğne yaptırma, yara görme gibi durumlar.   
• Durumsal fobiler: Kapalı alanlarda bulunmak (tüneller, asansör, kalabalık yerler gibi), uçağa binmek, araba sürmek, toplu taşıma araçlarına binmek.   
• Diğer fobiler: Boğulma, kusma, bazı renkler, teknoloji, bazı sesler, soluğun kesilmesi gibi diğer tüm fobiler. 

Özgül fobi belirtileri nelerdir?  

Fobi geliştiren kişilerde aşağıdaki belirtiler görülür:¹ 

• Özgül bir durum veya nesneye yönelik yoğun korku ve kaygı duyma.  
• Fobi gelişen durum ve nesne karşısında yoğun fiziksel belirtilerin (örn. kalp çarpıntısı, terleme, titreme vb.) ortaya çıkması.  
• Korkulan durumlarla ve nesnelerle karşılaşmamak için kaçınma davranışlarının sergilenmesi.   

Özgül fobi nasıl sürer?  

Özgül fobinin sürmesini belirleyen en önemli faktör kişinin korktuğu şey ile karşı karşıya kaldığında sergilediği davranışlarıdır. Kişi, korktuklarından kaçınarak ‘’hemen rahatlamak’’ ister. Ancak kişi sadece o an için korkuyu atlatır ve uzun vadede hayatında bedeller ödemeye başlar. Korkuya tolerans azalır ve hızlıca rahatlama yolu olarak görülen kaçınma davranışı yaygınlaşarak korku hissedilebilecek farklı yer ve durumlarda da kendini göstermeye başlar. Örneğin kedilere yönelik fobi geliştiren biri kedilerin olduğu sokaklardan geçmekten, kedi besleyen arkadaşının evine gitmekten kaçındığında kısa vadede hissettiği korku azalsa da uzun vadede kişinin korkuya tahammülü azalır. Kedi ile temas edebileceği olası durumlarda daha yoğun korku hissetmeye başlar ve bunlardan kaçınmaya çalışır. Kaçınma davranışını benimsemiş kişiler, korkularına karşı daha etkili ve kalıcı baş etme stratejileri geliştiremez. Çözümlenmemiş bir sorun olarak kalan özgül fobiler kişilerin hayatını yönetmeye başlar.^1,4 

Özgül fobiler neden ortaya çıkar?

• Yaşam deneyimleri ve öğrenme geçmişi: Fobiler, kişinin doğrudan olumsuz bir yaşam deneyiminin ardından ortaya çıkabilir. Örneğin, kedi tarafından tırmalanan biri kedilerden korkmaya başlayabilir. Bununla beraber fobiler, doğrudan kişinin yaşadığı bir deneyime bağlı olmadan, dolaylı olarak da ortaya çıkabilir. Kişi, çevresindeki insanların, fobi yaratan nesneyle veya durumla karşı karşıya geldiklerinde sergiledikleri davranışları gözlemleyerek ‘tehlikeli’ olabileceğini öğrenebilir. Bununla beraber duyduğu olumlu ve olumsuz bilgiler, kişinin fobi geliştirmesinde rol oynar. Örneğin, ebeveyninin köpeklerden korktuğunu, sürekli ‘köpekler ısırır’, ‘köpeklerden uzak dur’ dediğini duyan ve köpeklerle karşılaştığında ebeveyninin sergilediği davranışları gören bir çocuk köpeklere yönelik fobi geliştirebilir.⁴
• Genetik ve biyolojik faktörler: Fobilerin ortaya çıkışında genetik faktörlerin etkisini inceleyen bazı çalışmalar davranışsal inhibisyon gibi birtakım mizaç özelliklerinin fobi gelişiminde etkisi olduğunu bulmuştur. Kan-iğne-yaralanma fobisi, genetik olarak aktarılma olasılığı en yüksek olan fobi türüdür.⁵

Özgül fobiler nasıl sürer?

Özgül fobinin sürmesini belirleyen en önemli faktör kişinin korktuğu şey ile karşı karşıya kaldığında sergilediği davranışlarıdır. Kişi, korktuklarından kaçınarak ‘’hemen rahatlamak’’ ister. Bu şekilde kişi sadece o an için korkuyu azaltır, ancak uzun vadede hayatında bedeller ödemeye başlar. Korkuya tolerans azalır ve hızlıca rahatlama yolu olarak görülen kaçınma davranışı yaygınlaşarak korku hissedilebilecek farklı yer ve durumlarda da kendini göstermeye başlar. Örneğin, kedilere yönelik fobi geliştiren biri kedilerin olduğu sokaklardan geçmekten, kedi besleyen arkadaşının evine gitmekten kaçındığında kısa vadede hissettiği korku azalsa da uzun vadede kişinin korkuya toleransı azalır. Kedi ile temas edebileceği olası durumlarda daha yoğun korku hissetmeye başlar ve bunlardan kaçınmaya çalışır. Kaçınma davranışını benimsemiş kişiler, korkularına karşı daha etkili ve kalıcı baş etme stratejileri geliştiremez. Çözümlenmemiş bir sorun olarak kalan özgül fobiler, kişilerin hayatını yönetmeye başlar.^1,6

Özgül fobilerin teşhis edilme yöntemleri

Klinik görüşme ile özgül fobiler teşhis edilir. Klinik görüşme sırasında detaylı değerlendirme yapılarak kişinin yaşadığı sorun hakkında bilgi edinilir. Fobi yaratan durumun nasıl ortaya çıktığı, neden sürdüğü, bu sorunun kişinin yaşamını nasıl etkilediği hakkında detaylı bilgi alınır. Bunun yanı sıra, çeşitli değerlendirme araçlarından ve öz bildirim ölçeklerinden yararlanılabilir. Böylelikle kişiye özel uygun tedavi planı oluşturulur. Bu plan doğrultusunda kişi yaşadığı soruna yönelik işlevsel baş etme yöntemleri öğrenir ve yaşadığı sıkıntı azalarak yaşam kalitesi artar.

Özgül fobilerin tedavi yöntemleri

Özgül fobilerin tedavisinde kullanılan çeşitli yöntemler vardır. Özgül fobi tedavisinde kullanılan yöntemlerden biri ilaç tedavisidir. Yapılan çalışmalara göre ilaç tedavisi, tek başına tedavi yöntemi olarak kullanıldığında uzun vadede etkili sonuç alınmamaktadır. Özgül fobi tedavisinde yapılan çok sayıda çalışmanın bulgularına göre BDT sosyal kaygı, panik bozukluk, agorafobi, yaygın anksiyete gibi birçok kaygı sorununun tedavisinde olduğu gibi özgül fobilerin tedavisinde de ilk sırada önerilen en etkili tedavi yaklaşımıdır.^1,6,7,8,9,10 BDT ile tedavi sürecinde kişinin korkuya yönelik toleransının artması ve algıladığı tehditle ilgili daha doğru değerlendirmeler yapması hedeflenir. Bu amaçla kişinin fobi geliştirdiği durumlara, ortamlara, nesnelere ve canlılara özgü egzersizler planlanır. Egzersizlerde sanal gerçeklik uygulamalarından da yararlanılabilir. Bu sayede seans içerisinde ulaşılması güç durumlara yönelik egzersizler yapılabilir. Bu egzersizlerle kişinin önce korkuya yönelik toleransı artar, zamanla hissettiği korkunun yoğunluğu azalır. Aynı zamanda, zarar göreceğine dair düşüncelerinde olumlu yönde değişim olur ve rahatsız edici, yoğun fiziksel belirtiler de azalır. Tedavi sonucunda kişinin sorunun sürmesine neden olan kaçınma davranışlarının yerini etkili davranışlar alır. Kişinin sorunun sürmesine neden olan sistemi öğrenip davranış değişikliğini sürdürmesiyle, elde edilen kalıcı iyilik hali sürer.

Özgül fobilerin epidemiyolojisi

• Yaygınlık: Özgül fobiler %7-12 görülme sıklığı ile toplumda en sık görülen kaygı sorunlarından biridir. Fobiler en sık görülen sorunlardan biri olsa da tedavi arama ve tedaviye başvurma oranı %20’den azdır.
• Cinsiyet: Özgül fobiler kadınlarda erkeklere göre daha yaygındır. Yapılan çalışmalara göre kadınlarda görülme oranı, erkeklere göre iki kat daha fazladır. 
• Yaş: Özgül fobiler, genellikle çocukluk veya ergenlik döneminde ortaya çıkar. Çoğu zaman çocukluk döneminde başlayan özgül fobiler, ilerleyen yaş dönemlerinden sonra da başlayabilir. 
• Kültürel faktörler: Kültürel faktörlerin, özgül fobilerin türlerinin ortaya çıkmasında etkisi vardır. Özgül fobilerin türlerinin görülme sıklığı ülkeler arasında farklılık gösterir.^11,12

Özgül fobilerin yaşam kalitesiüzerindeki etkileri

Özgül fobiler, kişilerin sorun ve sıkıntı yaşamasına neden olarak, yaşamlarının çeşitli alanlarını olumsuz etkileyebilir.^11,13

• Günlük yaşam ve işlevsellik

Özgül fobisi olan kişiler, korktukları nesne ve durumlardan kaçmak için günlük hayatlarını sınırlayabilirler. Örneğin, kedilere yönelik fobi geliştiren biri, kedilerin olduğu sokaklardan geçmemek için yolunu uzatabilir hatta dışarı çıkmayabilir. 

• Sosyal yaşam ve ilişkiler

Fobisi olan kişi, sosyal etkinliklere katılmakta sıkıntı yaşayabilir. Bu durum kişinin sosyal çevresinden uzaklaşmasına neden olabilir. Örneğin, kapalı alanlara yönelik fobi geliştiren biri arkadaşlarıyla restoranlara gitmekten kaçınabilir. 

• Psikolojik sağlık

Özgül fobiler, diğer psikolojik (depresyon, anksiyete bozuklukları vb.) sorunların gelişmesine neden olabilir. Tedavi edilmediğinde kronikleşerek kişinin yaşam kalitesi üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir. Bununla beraber kişinin öz güveninin azalmasına yol açabilir. 

• Fiziksel sağlık

Özgül fobilere baş dönmesi, hızlı kalp atışı, terleme, mide bulantısı çeşitli fiziksel belirtiler eşlik edebilir. Bu belirtiler, kişinin günlük yaşamını sekteye uğratabilir.

Önleme ve farkındalık

• Okullar, iş yerleri ve halk merkezlerinde seminerler düzenlenerek fobiler hakkında bilgi verilip farkındalık yaratılabilir.
• Psikolojik destek hizmetlerinin daha fazla erişilebilir olması, sürece daha erken müdahale edilmesini sağlayabilir.
• Özgül fobiye sahip bireyler için destek gruplarının oluşturulması, grup terapilerinin düzenlenmesi başa çıkma stratejilerinin gelişmesini sağlayabilir.
• Özgül fobilerin yaygınlığı, nedenleri ve demografik dağılımı hakkında daha fazla araştırma yapılması, bu alandaki bilgi birikimini arttırabilir.

Kaynaklar

1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.   
2. Şalcıoğlu, E. (2018, 24 Eylül). Toplumda En Yaygın Korku Sorunu: Fobiler. https://datem.com.tr/blog/toplumda-en-yaygin-korku-sorunu-fobiler/  
3. Odgers, K., Kershaw, K. A., Li, S. H., & Graham, B. M. (2022). The relative efficacy and efficiency of single-and multi-session exposure therapies for specific phobia: A meta-analysis. Behaviour Research and Therapy, 159, 104203.  
4. Askew, C., & Field, A. P. (2007). Vicarious learning and the development of fears in childhood. Behaviour Research and Therapy, 45(11), 2616-2627.
5. Hettema, J. M., Neale, M. C., & Kendler, K. S. (2001). A review and meta-analysis of the genetic epidemiology of anxiety disorders. American journal of Psychiatry, 158(10), 1568-1578.
6. Dibbets, P., & Schruers, K. (2022). An online spider game: Overcome your fear, exposure is near. Computers in Human Behavior Reports, 6, 100201  
7. Lemmens, A., Smeets, T., Beckers, T., & Dibbets, P. (2021). Avoiding at all costs? An exploration of avoidance costs in a novel Virtual Reality procedure. Learning and Motivation, 73, 101710.  
8. Mor, S., Botella, C., Campos, D., Carlbring, P., Tur, C., & Quero, S. (2022). An internet-based treatment for flying phobia using 360° images: A feasibility pilot study. Internet Interventions, 28, 100510.  
9. Wolitzky-Taylor, K. B., Horowitz, J. D., Powers, M. B., & Telch, M. J. (2008). Psychological approaches in the treatment of specific phobias: A meta-analysis. Clinical psychology review, 28(6), 1021-1037.  
10. National Institute for Health and Care Excellence (2011). Generalised anxiety disorder and panic disorder in adults: management: clinical guideline [CG113]. https://www.nice.org.uk/guidance/cg113/evidence.  
11. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing.
12. Pozza, A., Lochner, C., Ferretti, F., Cuomo, A., Coluccia, A., & Giallonardo, V. (2020). Epidemiology of Specific Phobias: A Systematic Review and Meta-Analysis. Frontiers in Psychiatry, 11, 157.
13. Olatunji, B. O., Cisler, J. M., & Tolin, D. F. (2007). Quality of life in the anxiety disorders: a meta-analytic review. Clinical psychology review, 27(5), 572-581.