Teknoloji Bağımlılığı

Teknoloji bağımlılığı nedir? 

Teknoloji bağımlılığı, kişinin teknoloji ve internet üzerinden giriştiği davranışları kontrol edememesi ile karakterize olan davranışsal bir bağımlılıktır. Teknoloji bağımlılığı olan kişinin, teknolojik cihaz ve internet kullanımı, dijital içeriklere karşı ilgisi ve dijital platformlarda sergilediği davranışları aşırılaşmıştır. Davranışların olumsuz sonuçlarına rağmen kişi bunlardan mahrum kaldığında ve/veya mahrum kalabileceği durumlarda yoğun kaygı duyar. Genellikle teknoloji bağımlılığı, alkol ve madde bağımlılığı kadar riskli görülmez. Çünkü kişiler teknolojik cihazlarla, dijital ortamlarda veya internette hayatlarının çeşitli alanlarında fayda sağladıkları davranışlarda bulunabilir. Örneğin sosyal medya ve mesajlaşma uygulamaları sayesinde insanlar arkadaşlarıyla iletişimde kalır, veri depolama kişilerin iş süreçlerini kolaylaştırır. Öte yandan teknoloji bağımlılığı kişinin psikolojik sağlığını tehdit eden önemli bir sorundur. Çoğunlukla ölümcül bir sonuç doğurmaması bağımlılıklar arasında göz ardı edilmesine neden olsa da kişinin yaşam alanlarını (mesleki yaşam, eğitim, sosyal ilişkiler vb.) olumsuz etkiler.

Teknoloji bağımlılığı, içerisinde çeşitli bağımlılık türlerini barındıran şemsiye bir terimdir. Yaygın olarak karşılaşılan teknoloji bağımlılıkları; oyun bağımlılığı, sosyal medya bağımlılığı, pornografi bağımlılığı, çevrimiçi alışveriş bağımlılığı, çevrimiçi kumar bağımlılığı olarak sıralanabilir. 

İnternet bağımlılığı: İnternet bağımlılığı, kişinin internette zaman geçirme süresinin giderek artmasıdır. İnternet bağımlısı olan kişiler genellikle çevrimiçi konuşma platformları, oyunlar, sosyal medya ve benzeri çevrim içi aktivitelerde aşırı zaman harcarlar.

Oyun bağımlılığı: Her yaş grubunda görülebilen kişinin çevrimiçi ve çevrimdışı oyun oynama davranışından kendini alıkoyamadığı davranışsal bir bağımlılık türüdür. Oyun oynama bağımlılığı kişinin sosyal, akademik, mesleki hayatını olumsuz etkiler ve/veya uyku ve yemek düzenini bozacak bireysel sorunlarla karşılaşmasına neden olur.^{1, 2}  

Sosyal medya bağımlılığı: Kişinin sosyal medya platformlarını kullanma davranışını kontrol edememesi nedeniyle çeşitli yaşam alanlarında sorunlar yaşamasıdır. Sosyal medya bağımlısı kişi, platformlara eriştiği cihazdan uzak kalmaya yönelik yoğun korku ve kaygı duyar. Korkunun ve kaygının kaynağı kişinin başkalarının paylaştığı içerikleri kaçıracağına yönelik olabilir (FoMO: Fear of Missing Out; Gelişmeleri Kaçırma Korkusu).³ Dolayısıyla kişi şebekenin çekmediği ve internete erişimin engellenebileceği durumlardan kaçınır.  

Akıllı telefon bağımlılığı: Akıllı telefon bağımlılığı, kişinin telefonunu kontrol etme davranışının artmasıdır. Kişi, telefonundan ayrılmak, telefonunun şarjının bitmesi gibi telefonuna erişimini kaybedeceği durumlara yönelik kaygı duyar. 

Pornografi bağımlılığı: Kişinin pornografik içeriklere yönelik sergilediği davranışlarındaki temel motivasyonu haz almaktır. Davranışın bağımlılık haline gelmesi ise kişinin haz almak amacıyla porno izleme, pornografik içerikli yazıları okuma ve/veya dinleme davranışını kontrol edememesidir.⁴ Pornografi bağımlılığı kişinin bireysel, sosyal, mesleki ve akademik sorunlarla karşılaşmasına sebep olur.⁵

Çevrimiçi alışveriş bağımlılığı: Kişinin internet üzerinden alışveriş yapma davranışı üzerinde kontrolünü kaybetmesi ve hayatının çeşitli alanlarında sorunlarla karşılaşmasıdır. Kişinin yaşadığı sorunlar bireysel ve sosyal hayatını olumsuz etkilemesinin yanı sıra kişinin ekonomik olarak da sıkıntı yaşamasına neden olur.⁶

Çevrimiçi kumar bağımlılığı: Kişinin internet üzerinden kumar oynama davranışındaki kontrolünü kaybetmesidir. Kişinin kumar oynama davranışını sürdürmesindeki temel motivasyonu, ödediği bedeli daha değerli bir ödüle dönüştürme ihtimalidir. Çevrim içi kumar oynama davranışı üzerinde kontrolünü kaybeden kişi bireysel, sosyal, ailevi, mesleki, akademik ve ekonomik olarak zorluklarla karşılaşır.

Teknoloji bağımlılığı belirtileri 

Teknoloji bağımlılığı yaşayan kişi;

• Teknolojik cihazlarla ve internette çok uzun ve sık zaman geçirir.  
• Teknolojik cihaz ve internet kullanım davranışı üzerinde kontrolünü kaybeder.  
• Teknolojik cihazlardan ve internetten uzak kalmaktan yoğun korku ve kaygı duyar.   
• Teknolojiye ve internete erişiminin kısıtlanacağı durumlardan kaçınır.   
• Teknolojik cihazları kullanmakla ilgili zihinsel meşguliyet yaşar.
• Teknolojik cihazlar ve internet kullanımı nedeniyle çeşitli yaşam alanlarında sorun ve sıkıntı deneyimler.   

Teknoloji bağımlılığının etkileri 

Teknoloji bağımlılığının sosyal ilişkiler, fiziksel ve psikolojik sağlık üzerinde birtakım etkileri mevcuttur.

• Fiziksel sağlık üzerindeki etkileri:

Teknoloji bağımlılığıyla beraber kişi fiziksel sağlığıyla ilgili çeşitli sorunlar yaşar. Fiziksel aktivite düzeyi azaldığı için kişi, vücudunun çeşitli bölgelerinde kas ağrıları yaşayabilir. Ayrıca uyku bozukluğu, göz problemleri ve sağlıksız beslenme gibi sorunlarda görülebilir.  

• Psikolojik sağlık üzerindeki etkileri:

Dijital ortamın kişiye verdiği kazançlar teknoloji bağımlılığının sürmesinde etkilidir. Örneğin, kişi internette araştırma yaparak bilgi kazanır; kumar oynayarak maddi kazanç elde edebilir, video izleyerek, alışveriş yaparak, oyun oynayarak keyif alır. Öte yandan teknoloji bağımlılığının sürmesi, kişinin hissettiği yoğun duygularla ve rahatsız edici düşüncelerle baş etme stratejilerinin kısıtlı olmasından kaynaklanabilir. Kişi sıkıntı hissettiği duygulardan ve rahatsız edici düşüncelerden kaçınmak için teknolojik cihazları kullanarak; internetteki görsel içeriklerle, sosyal medya platformlarında, alışveriş sayfalarında ve/veya çevrimiçi oyunlarda uzun vakit geçirir. Böylece Kişi duygu ve düşüncelerden kaçınarak kendini rahatlatır. Kişi teknolojik cihazlarından, sosyal medyadan, dijital içeriklerden uzak kaldığında ise kaygı ve rahatsızlık deneyimler. Tüm bunlar nedeniyle teknolojiyle bağlantısının kesilebileceği ortamlardan kaçınır. Kısa vadede bu davranışlar kişiye kazanç sağlasa da uzun vadede tüm bunlar kişide teknoloji bağımlılığının gelişmesine ve yaşadığı sorunların sürmesine neden olur. Kişinin bireysel, sosyal, mesleki, akademik hayatı olumsuz etkilenir. 

• Sosyal ilişkiler üzerindeki etkileri:

Kişi zamanının çoğunu teknolojik cihazları kullanarak geçirdiğinde sosyal hayatına ayırdığı zamanı kısıtlar. Böylelikle zaman içerisinde sosyal ilişkileri gittikçe azalır. Kişinin, sosyal ilişkilerine ayırdığı zamanın azalması, kişilerarası ilişkilerini olumsuz etkileyerek sosyal desteğin azalmasına neden olur.

Teknoloji bağımlılığı için risk faktörleri nelerdir?

Teknoloji kullanımı özellikle çocuklarda ve gençlerde hızla artmaktadır. Özellikle riskli davranışların görülebileceği ergenlik dönemi, teknoloji bağımlılığı ve diğer bağımlılık türleri açısından riskli görülmektedir. Sosyal medya kullanımı, oyun oynama, internet üzerinden iletişim kurma ergenler arasında daha yaygın olduğundan, bağımlılık gelişimi için daha fazla risk barındıran bir grup olarak görülmektedir.

Cinsiyet açısından bakıldığında ise erkeklerde internet ve oyun oynama bağımlılığı, kadınlarda ise akıllı telefon bağımlılığı daha fazla görülmektedir. Erkeklerin, kadınlara göre teknoloji bağımlılığı geliştirme riski üç kat daha fazladır. Özellikle 12-18 yaş grubunda bu risk diğer yaş gruplarına oranla daha çoktur.⁷

Sosyal beceri eksikliği, sosyal desteğin az olması ve utangaçlık diğer risk faktörleridir. Kişinin bu alanlarda yetersizlik yaşaması, kişiyi internet kullanımına yönlendirerek sosyal desteği internet üzerinden aramasına yol açabilir. Ancak kişi internet üzerinden sosyal ağ kurmaya çalıştıkça; toplum içinde yalnız kalmaya, yalnız kaldıkça da internet üzerinden ilişki kurmaya devam edeceği bir kısır döngüye girer.

Teknoloji bağımlılığını önleme ve tedavi

Teknoloji bağımlılığını önlemek ve tedavi etmek için çeşitli stratejiler ve yöntemler bulunmaktadır:

• Teknoloji bağımlılığının nasıl geliştiği, yaygınlaştığı ve risk faktörleriyle ilgili bilgilendirmeler yapmak. 
• Teknolojik cihazlarda geçirilen süreden daha fazla aileyle, arkadaşlarla vakit geçirmek.
• İnternet, sosyal medya, oyun oynama gibi etkinliklerde geçirilecek süreyi önceden planlamak.
• Farklı aktiviteler, hobiler ve egzersizler için günlük planlama yapmak. 

Tedavi yöntemleri

• Bilişsel davranışçı terapi (BDT): Teknoloji bağımlılıklarından herhangi biri veya birkaçı nedeniyle sorunlarla ve sıkıntılarla karşılaşan kişi davranışları üzerinde kontrolünü kazanmak için psikoterapiye başvurmayı tercih edebilir. Teknoloji bağımlılıklarında BDT yani açılımıyla Bilişsel Davranışçı Terapinin etkili bir tedavi yaklaşımı olduğu yapılan bilimsel çalışmalarla desteklenmiştir.^{8,9,10,11,12,13} BDT’nin davranışçı yöntemleri ile kişinin davranışları üzerindeki kontrolünün artması yönünde çalışılır. Kişi, BDT ile öğrendiği birtakım yöntemleri hayatına uygulayabilir. Teknolojik cihazlarda geçirdiği süreyi düzenlemek için zaman çizelgeleri tutmak, bu aktiviteler dışında gün içerisinde neler yapacağını, yapabileceği aktiviteleri belirlemek, hangi durumlarda internette geçirdiği sürenin arttığını gözlemleyerek nelerden kaçındığını izlemek, internet üzerinde geçirdiği sürede eskiden neler yaptığını listelemek ve tekrar günlük yaşamın bir parçası haline getirmek gibi stratejiler bağımlılığı önlemek için yardımcı olur. 
• Grup terapileri: Destek gruplarına girmek, kişinin kendisini daha rahat ifade edebilmesini ve gruptan destek görmesini sağlar. Böylelikle hayatında gerçek bir sosyal destek ağı kurabilir. 

Teknoloji bağımlılığının görülme sıklığı

Dünyada bilgisayar, telefon ve internet günlük yaşamın önemli bir parçası haline gelmiştir. İnternet ve Sosyal Medya Kullanıcı İstatistikleri raporunda dünyadaki insanların %66’sının telefon, %50’sinin internet, %37’sinin sosyal medya kullandığı görülmektedir. TUİK hane halkı bilişim teknolojileri kullanım araştırmasının sonuçlarına göre katılımcıların %80’i aktif internet kullanıcısıdır. Teknolojik cihazları ve interneti en çok kullanan yaş aralığı ise 18-25’tir. Türkiye’de yapılan bir meta-analiz çalışmasına göre internet bağımlılığı oranı %13 olarak saptanmıştır.^15,16,17

Teknoloji bağımlılığının toplumsal ve kültürel boyutları

Teknoloji kullanımı ve bağımlılığı konusundaki algılar ve davranışlar, toplumların kültürel ve sosyal yapılarına bağlı olarak değişebilir.

Teknoloji bağımlılığının toplumsal ve kültürel boyutları:

• Toplumsal kabul: Toplumlarda teknoloji kullanımına yönelik bakış açısı farklılık gösterebilir. Kişilerin teknolojiyi hangi amaçla ve ne sıklıkta kullandığı toplumsal beklentilere ve kurallara bağlı olabilir. Bazı toplumlarda, teknoloji kullanımı toplumsal kabul görmeyen ve toplumdan dışlanma riski taşıyan bir davranış olabilir. 
• Kültürel değerler ve inançlar: Kültürel değerler ve inançlar, teknoloji kullanımı üzerinde etkili olabilir. Bazı toplumlarda teknoloji toplumsal gelişim ve yenilikler ile ilişkilendirilirken, diğer toplumlarda yaşam tarzlarına karşı bir tehdit olarak algılanabilir. 
• Yaygınlık oranları: Teknoloji kullanım sıklığı toplumlarda farklılık gösterebilir. Bu durum, toplumların teknoloji kullanımıyla ilgili tutumları, teknolojik cihazlara erişim düzeyleri ve sosyo-ekonomik koşullarıyla ilişkilendirilebilir.

Teknoloji bağımlılığına yönelik politikalar ve düzenlemeler

• Eğitim: Teknoloji bağımlılığına yönelik eğitimler, teknoloji kullanımının risklerini vurgulayarak kişileri teknoloji kullanımı konusunda bilgilendirir.
• Sağlık hizmetleri ve danışmanlık hizmetleri: Teknoloji bağımlılığını önlemek için sağlık hizmetleri ve danışmanlık hizmetleri sunularak kişilere teknoloji bağımlılığı konusunda destek sağlanır.
• Farklı aktivitelere ve hobi alanlarına teşvik: Kişilerin ilgi duyabileceği farklı alanlar yaratılıp, bu alanlarda ilerlemesi için teşvik edilebilir. Böylelikle kişinin teknolojik cihazlarda geçirdiği süre azalır ve bağımlılık geliştirme riski düşer. 

Teknoloji ve eğitim 

Teknolojinin eğitim alanında kullanımı, öğrenme sürecini destekler. Aynı zamanda eğitim, teknoloji bağımlılığını önlemek için önemlidir. 

• Öğrencilere, teknoloji kullanımı konusunda eğitim verilerek teknolojiyi nasıl etkili kullanabilecekleri ve riskli davranışların neler olduğu öğretilebilir. 
• Eğitimlerle çevrim içi güvenlik ve gizlilik konusunda bilgi verilir. Bu eğitimlerde dijital şiddet, siber zorbalık konularına önem verilerek öğrencilerin kendilerini koruması sağlanabilir.
• Teknolojik cihazların ve internetin dengeli kullanımı öğretilebilir. Eğitimin dışında sosyal medya kullanımı, oyun oynamak gibi aktivitelerde geçirilen süreye dikkat çekilebilir.

Gelecek perspektifleri

• Bilgisayarlar, telefon ve akıllı saatlerdeki sağlık uygulamalarıyla kişiler teknoloji kullanım sürelerini görebilir ve kullanım alışkanlıklarını değerlendirebilir. Aynı zamanda cihazlara kullanım süresiyle ilgili hatırlatıcılar eklenerek, teknoloji kullanımının dengelenmesi sağlanabilir.
• Akıllı cihazlar bireylerin fizyolojik tepkilerini ölçerek, teknoloji kullanımı sırasında yaşadıkları stres düzeyini takip etmelerine yardımcı olabilir. 
• Toplumların teknoloji kullanımına yönelik bakış açılarında değişiklikler olabilir. Toplumların teknoloji kullanımına yönelik araştırmalar gerçekleştirmesi ve uygulamalar geliştirmesi, teknoloji bağımlılığını önleyebilir. 

Kaynaklar

1. Rosen, L. D., Lim, A. F., Felt, J., Carrier, L. M., Cheever, N. A., Lara-Ruiz, J. M. & Rokkum, J. (2014). Media and technology use predicts ill-being among children, preteens and teenagers independent of the negative health impacts of exercise and eating habits. Computers in human behavior, 35, 364-375.  
2. Matthews, N. L. (2015). Too good to care: The effect of skill on hostility and aggression following violent video game play. Computers in Human Behavior, 48, 219-225.  
3. Abel, J. P., Buff, C. L., ve Burr, S. A. (2016). Social Media and the Fear of Missing Out: Scale Development and Assessment. Journal of Business & Economics Research, 14(1), 33–44.   
4. Goodman, A. (1990). Addiction: Definition and implications. British Journal of Addiction, 85(11), 1403-1408.  
5. Karim, R., & Chaudhri, P. (2012). Behavioral addictions: An overview. Journal of Psychoactive Drugs, 44(1), 5-17.  
6. Zhao, H., Tian, W., & Xin, T. (2017). The development and validation of the online shopping addiction scale. Frontiers in psychology, 8, 735.  
7. Toto, G. (2018). From educational contexts to addictions: The role of technology in teaching methodologies and in prevention as an educational function. Journal of e-Learning and Knowledge Society, 14(2). https://www.learntechlib.org/p/184464/
8. Stevens, M. W., King, D. L., Dorstyn, D., & Delfabbro, P. H. (2019). Cognitive–behavioral therapy for Internet gaming disorder: A systematic review and meta‐analysis. Clinical psychology & psychotherapy, 26(2), 191-203.  
9. Young, K. S. (2011). CBT-IA: The first treatment model for internet addiction. Journal of Cognitive Psychotherapy, 25(4), 304-312.  
10. Zhang, J., Zhang, Y., & Xu, F. (2019). Does cognitive-behavioral therapy reduce internet addiction? Protocol for a systematic review and meta-analysis. Medicine, 98(38).  
11. Malinauskas, R., & Malinauskiene, V. (2019). A meta-analysis of psychological interventions for Internet/smartphone addiction among adolescents. Journal of behavioral addictions, 8(4), 613-624.  
12. Tolchard, B. (2017). Cognitive-behavior therapy for problem gambling: a critique of current treatments and proposed new unified approach. Journal of Mental Health, 26(3), 283-290.  
13. Mitchell, J. E., Burgard, M., Faber, R., Crosby, R. D., & de Zwaan, M. (2006). Cognitive behavioral therapy for compulsive buying disorder. Behaviour research and therapy, 44(12), 1859-1865.  
14. Şalcıoğlu, E. (2022). Bilişsel ve davranışçı terapilerde vaka formülasyonu ve terapi planlama: Klinik davranış analizi yaklaşımı. Nobel Akademik Yayıncılık.  
15. Kemp, S. Digital, Social and Mobile in 2017. We are social, January. http:// we are social.com/uk/special reports/digital-in.
16. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2022). Hane Halkı Bilişim Teknolojileri (BT)Kullanım Araştırması. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Survey-on-Information-andCommunication-Technology-(ICT)-Usage-in-Households-and-by-Individuals2021-37437.
17. Kurt, A., & Avcı, E. (2020). Binomial (oran) verilerin meta-analizi: Türkiye’deki internet bağımlılık oranının belirlenmesi. Erzincan University Journal of Science and Technology, 13(3), 1050-1068.