Oyun Bağımlılığı

Oyun bağımlılığı nedir? 

Oyun bağımlılığı davranışsal bir bağımlılık olarak tanımlanır. Oyun bağımlılığı yaşayan kişilerin oyun oynama davranışını kontrol edememeleri nedeniyle günlük hayatları sekteye uğrar. Bu bağlamda, madde bağımlılığı yaşayan kişilerle benzer belirtiler gösterirler. Oyun bağımlılığını Amerikan Psikiyatri Derneği (APA) İnternet Oyun Oynama Bozukluğu, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ise Oyun Oynama Bozukluğu olarak sınıflandırmıştır. İnternet Oyun Oynama Bozukluğu sadece çevrimiçi oyunları ele alırken, Oyun Oynama Bozukluğu hem dijital oyunları hem de diğer oyun türlerini ele alır.^1,2,3

Oyun bağımlılığının tanı kriterleri ve belirtileri nelerdir? 

Ruhsal Bozuklukların Tanısı ve Sayımsal El Kitabı’nın 5. Baskısı, DSM-5’te oyun bağımlılığının tanı kriterleri 12 aylık sürede aşağıdaki belirtilerin beş veya daha fazlasının görülmüş olması olarak belirlenmiş ve sıralanmıştır:

• Hayatında oyunun öncelikli olması,
• Oyun oynama süresinin giderek artması, gününün çoğunu oyun oynayarak geçirmesi,
• Zihninin sürekli oyunla meşgul olması, oyun oynama davranışının giderek artması,
• Oyun oynama isteğini kontrol edememesi,
• Hayatındaki çeşitli alanlarda sorun yaşaması,
• Oyun oynamayla ortaya çıkan duygu değişimleri yaşaması,
• Oyun oynadığını ve oyun oynama süresini saklaması,
• Oyun oynaması engellenirse çevresiyle sorun yaşaması, 
• Oyun dışındaki alanlara ilgisini kaybetmesi,
• Ailesinden, arkadaşlarından uzaklaşması, 
• Oyunu hayatından kaçmak için oynaması, 
• Sorun ve sıkıntı yaşamasına rağmen oyun oynamaya devam etmesidir.^1,3,4

Hastalıkların Uluslararası Sınıflandırması ICD-11’de oyun oynama bozukluğu tanısı için 12 aylık değerlendirme süreci gereklidir. Ancak belirtilerin sıklığı yoğunsa tanı süresi kısaltılmaktadır. ICD-11’de Oyun Oynama Bozukluğu için belirtilen tanı kriterleri şunlardır:

• Oyun ile ilgili başlangıç, sıklık, yoğunluk, süre, sonlandırma ve günlük aktivite gibi konularda kontrol sağlayamaması.
• Oyuna verilen önceliğin artması ve günlük aktiviteler yerine oyunun öncelik alması.
• Kişisel, mesleki, akademik, sosyal alanlarda yaşanan olumsuz sonuçlara rağmen oyun oynamaya devam etmesi.²

İnsanlar neden oyun oynar?

Yapılan çalışmalar, insanların oyun oynama motivasyonunu belirleyen farklı faktörlere vurgu yapmaktadır. Dijital oyunların çok fazla çeşidi olması her yaştan insanın ilgisini çekmeyi sağlar. Aynı zamanda bilgisayar, telefon, tablet gibi cihazlardan kolaylıkla oyun oynanabildiği için kişinin oyunlara erişilebilirliği artar. Oyuncular bu sayede neredeyse hiç uğraşmadan istedikleri yerde ve saatte oyun oynayabilirler. Bunun sonucunda oyuncuların zaman algısı değişebilir. Bir oturum oyunun bir saat sürmesi oyuncular için kısa bir süre olarak algılanır. Böylece zamanın nasıl geçtiğini fark etmeden saatlerce oyun oynayabilirler. 

Özellikle gerçek hayatta sahip olunamayan başarıyı, sosyal ilişkileri, keyfi ve heyecanı oyunlar sayesinde elde etmek, insanları oyun oynamaya daha fazla yönlendirmektedir (örneğin performans gerektiren ve rekabet içinde olunan oyunlarda yükselme, bölüm atlama, takım lideri olma gibi).⁵

Ayrıca, insanlar oyunlar sayesinde farklı şehirlerden hatta farklı ülkelerden insanlarla sanal dünyada bir araya gelme imkanı bulur. Oyunların bu özelliği, sosyal ortamlarda bulunmakla ilgili kaygı duyan kişiler için konforlu bir sosyalleşme alanı sağlar. Ancak bu konforlu sosyalleşme alanı, kişiyi gerçek ilişkilerden uzaklaştırdığı için onu sanal yani oyunlarla kurulan ilişkilere daha fazla bağlar. Böylelikle kişi gerçek hayatındaki sosyal ilişkilerinden izole olur. 

Oyunları sürekli olarak oynamanın bir diğer önemli etkeni ise içlerinde devamlı heyecan ve keşif unsurları barındırmalarıdır. Oyun içindeki her karakter, her bölüm kişide merak uyandırır ve oyun oynama isteğini arttırır. Oyunlar, oyuncuları her seferinde yeni bir maceraya çıkmaya teşvik eder. Böylece oyun oynama isteğini devam ettirir. Bu nedenle, oyun yalnızca eğlence aracı olmakla kalmaz, aynı zamanda oyuncuları sürekli olarak içine çekerek kişilerin oyun oynamaya yönelik bağlılıklarını artırır. Ayrıca kaygı, üzüntü, öfke gibi duygular hissettiğinde oyun oynamak, kişinin dikkatini oyuna yönlendirmesiyle bu duyguları hissetmekten kaçınmasına yardımcı olur. Böylece oyun oynama davranışı artarak devam eder. 

Oyun bağımlılığı risk faktörleri nelerdir?

Oyun bağımlılığı ile ilgili risk faktörleri çevresel, genetik ve psikolojik açıdan incelenmektedir. Çevresel faktörler bilgisayar, telefon ve tablet gibi cihazlarla farklı oyunlara kolaylıkla erişim sağlanması, mobil oyunların her zaman ve her yerde oynanabilmesi, sosyal ilişkilerin az olması, oyunlarla ilgili reklamların sürekli oyuncuların önüne çıkması ile ilişkilidir. Genetik faktörlerde ise özellikle ergen erkeklerin daha yüksek risk grubunda olduğu görülür. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) tanılı çocukların oyun bağımlılığı yaşama riski daha fazladır. Bununla birlikte oyun bağımlılığı; depresyon, yalnızlık ve kaygı bozuklukları gibi çeşitli sorunlarla da ilişkilendirilmiştir.^1,6

Oyun bağımlılığı nasıl sürer?

Gerçek hayatta, işte, akademik yaşamda veya hayatın diğer alanlarında başarılı olma çabası, yeni insanlarla tanışmak, var olan ilişkileri devam ettirmek ve sosyal ortamlarda bulunmak bazı insanlara kaygı verebilir. Gerçek hayatında beklediği heyecanı bulamayan kişiler hayatın sıkıcı olduğunu düşünebilir. Bu kişiler oyun oynayarak kaygıdan uzaklaşmaya, sıkıntılarını azaltmaya çalışırlar.⁷ Öte yandan kişi oyunları kaygıdan kurtulmak, sıkıntılardan uzaklaşmak, gerçek dünyada elde edemediği hedeflere (başarılı olmak gibi) ulaşmak için kullanıyorsa bu durum, gerek duygulardan gerekse gerçek dünyanın kendisinden bir kaçınma halini alır. Oyunların heyecanlı, renkli ve eğlenceli dünyasında kaygının, sıkıntının azalması kısa sürelidir. Çünkü kişi oyunu kapatıp gerçek dünyaya dönmek zorunda kaldığında kaygıları devam eder. Dolayısıyla gerçek dünyadaki sıkıntıyı, kaygıyı yönetmek ve gerçekte ulaşılamayan isteklere ulaşabilmek için oyunları kullanmak kısa süreli bir baş etme stratejisi olsa da uzun sürede işlevsel değildir. 

Oyun bağımlılığının etkileri

Oyun bağımlılığı kişinin sosyal ilişkiler, eğitim ve meslek alanında, aile ilişkilerinde sorun yaşamasına neden olur.  

Oyun bağımlılığının olumsuz etkileri;

• Fiziksel sağlık sorunları: Saatler boyu oyun oynamak göz yorgunluğu, karpal tünel sendromu, migren gibi fiziksel sağlık sorunlarına yol açar. Aynı zamanda kişi oturarak veya yatarak oyun oynadığı için fiziksel aktivite sıklığı oldukça düşer. Bu durum obezite, uyku ve kas-iskelet sistemi sorunları gibi sağlık sorunlarına da neden olur. 
• Akademik ve iş performansında düşüş: Kişi okul ya da iş hayatında yapması gerekenlerin yerine oyun oynamayı tercih edebilir. Bu durumda ders çalışmak ya da işteki görevlerini yerine getirmek için ayıracağı zaman azalır. Bu da akademik başarısızlığa ya da iş kaybına neden olur. 
• Sosyal izolasyon: Oyun bağımlılığı sosyal etkileşimlerin ve arkadaşlık ilişkilerinin azalmasına neden olur. Kişinin oyun oynaması sonucunda sosyal ilişkilerinin zayıflaması oyun oynamadığı zamanlarda yalnız kalmasına neden olur. Kişi bu durumda yalnız kalmamak için oyun oynar, oyun oynadıkça yalnızlaşır. Bu da kişinin sosyal becerilerinin zayıflamasına yol açar. 
• Aile ilişkilerinde sorunlar: Oyun bağımlılığı olan kişi, aile etkinliklerine katılmaktan, diğer aile üyeleri ile iletişim kurmaktan kaçınabilir. Bu durum aile üyeleri arasında iletişimin azalmasına ve çatışmaya neden olur. 

Oyun bağımlılığının olumlu etkileri;

Genel olarak dijital oyun şeklinde ifade edilen video oyunları, bilgisayar oyunları, mobil oyunlar çocuk ve genç yaş grubu başta olmak üzere farklı yaş gruplarınca büyük ilgi görmektedir.1 Bilinçli ve kontrollü oynanan oyunlar, oyunun özelliklerine göre kullanıcılara keyif verme, diğer oyuncularla etkileşim alanı yaratarak sosyal iletişimi destekleme, teknolojiyi sevdirme, el-göz koordinasyonu gelişimini destekleme gibi katkılar sağlar. Bunun yanı sıra ağrı, acı azaltma amacıyla ve çeşitli sağlık sorunları baş etmeyi sağlayabilir.^10,11,12,13

Oyun bağımlılığı için etkili tedavi

Oyun bağımlılığı, yönetmesi ve üstesinden gelmesi mümkün olan bir sorundur. Oyun bağımlılığının tedavisinde ilaç ve/veya psikoterapi seansları uygulanmaktadır.

1. Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Oyun bağımlığı tedavisinde Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) etkili bir terapi yaklaşımıdır.14,15 BDT ile yürütülen seanslarda kişi oyun oynama isteğinin üstesinden gelebilmek için oyunsuz geçen zamanlarında deneyimlediği duygusal sıkıntının üstüne gider. Kişi sorunun üstüne gittikçe oyun oynama isteğini kontrol altına almayı, oyunsuz geçen vakitte yaşadığı duygusal sıkıntıyı tolere edebilmeyi, zamanını planlayabilmeyi ve planlarını sürdürebilmeyi öğrenir.  
2. İlaç tedavisi: Bazı durumlarda ilaç tedavisi tek başına veya Bilişsel Davranışçı Terapi seanslarıyla beraber kullanılabilir. 
3. Destek grupları: Oyun bağımlısı olan kişiler için destek grupları; tecrübelerini, zorlandıkları kısımları paylaşabilecekleri ve birbirlerine destek olabilecekleri önemli bir kaynaktır. 

Oyun bağımlılığı nasıl önlenebilir?

• Sağlıklı oyun alışkanlıkları geliştirme: Kişinin oyun oynama süresini sınırlandırmayı, oyunu bir eğlence aracı olarak görmeyi öğrenmesi oyun bağımlılığının gelişmesini engellemeye yardımcı olabilir. 
• Eğitim: Kişiye ve ailesine oyun bağımlılığının belirtileri ve uzun vadede etkileri konusunda bilgilendirme yapılabilir. Eğitim programları ve seminerler düzenlenerek rehberlik sunulabilir. 
• Aile içi iletişimi ve aktiviteleri arttırma: Aile içinde iletişimin arttırılması ve aileyle beraber yapılabilecek aktiviteler kişinin oyun oynama sıklığını azaltmasına yardımcı olabilir. 
• Alternatif aktiviteler oluşturma: Kişi oyun dışında spor, sanat, arkadaşlık ilişkileri, hobi ve doğada yapılabilecek aktivitelere yönlendirilebilir. Böylelikle kişinin sosyal becerileri gelişir.
• Profesyonel Destek: Oyun bağımlılığı yaşayan kişiler bireysel terapiden, grup terapisinden veya destek gruplarından yardım alabilir. Bir uzman desteğiyle geliştirilecek olan tedavi planları bağımlılığı azaltmada etkili rol oynar. 

Oyun bağımlılığının görülme sıklığı nedir?

Dünya genelindeki internet kullanıcılarının üçte birinin çocuk veya ergen olduğu tahmin edilmektedir. Dünya Sağlık Örgütü’nün 2021 verilerine göre; dijital oyun bağımlılığı dünya çapında %1,3-%9,9 oranındadır. Bu verilere dayanarak, dünya üzerinde 10 kişiden birinin oyun bağımlısı olduğu söylenebilir. Türkiye’de oyun bağımlılığıyla ilgili yapılan araştırmalar kısıtlı olsa da, 865 ergen ile yapılan bir çalışmada oyun bağımlılığı görülme oranı %28,8 bulunmuştur. Öğrencilerle yapılan bir diğer çalışmada, katılımcıların oyun bağımlılığı açısından %17’sinin riskli grupta, %6,3’ünün bağımlı grupta ve %1,6’sının yüksek düzey bağımlı grupta olduğu görülmüştür.^16,17,18,19

Oyunlarda hukuki ve etik sorumluluk

Özellikle çocuklar ve ergenler arasında oyun bağımlılığı yaygın bir sorundur. Bu nedenle, çocukların ve ergenlerin oyun içerikleri denetlenmiş oyunlara erişebilmesi önemlidir. Çocukları zararlı içeriklerden korumak için oyunlara yaş sınırı getirilebilir. Aile, çocuğun karşısına yetişkinlere yönelik oyun veya uygulamaların çıkmaması için çeşitli kısıtlamalar yapabilir veya çocuğun ailesinin izni olmadan oyunları cihaza indirememesi sağlanabilir. 

Oyun şirketleri, etik sorumlulukları doğrultusunda oyuncuları, oyunun şiddet, cinsellik, kumar gibi unsurlar içerdiğine ve bağımlılık riskine yönelik uyarmalıdır. Oyunların içerikleri psikologlar ve çocuk gelişim uzmanları tarafından değerlendirilerek, yaş gruplarına uygun düzenlemeler yapılabilir. 

Oyun şirketleri, oyuncuların kişisel bilgilerinin toplanması, saklanması ve işlenmesi konusunda oyuncuları korumak amacıyla güvenlik önlemleri ve gizlilik politikaları oluşturmalıdır. Güvenlik önlemleri, 18 yaşının altındaki oyuncuların kişisel bilgilerinin izinsiz erişimine karşı korunmasını sağlamalıdır. Gizlilik politikaları; oyuncuların kişisel bilgilerinin nasıl toplandığını, kullanıldığını, saklandığını ve paylaşıldığını ayrıntılı bir şekilde açıklamalıdır. Bu politikalar, ebeveynlerin ve çocukların bilgilerinin nasıl işlendiğine dair net bir anlayışa sahip olmalarını sağlamak ve oyuncuların gizliliğini korumak için önemlidir.

Oyun bağımlılığında toplumsal ve kültürel perspektifler nelerdir?

Kültürel ve toplumsal faktörler: Oyun bağımlılığı ve oyun oynamaya karşı bakış açıları, kültürel ve toplumsal faktörlere göre değişkenlik gösterir. Bazı toplumlarda oyunlar eğlence, rekabet ve eğitim için uygun bir aktivite olarak görülürken, bazı toplumlarda oyunlar tembelliğin bir işareti olarak algılanabilir. Örneğin, gelişmiş toplumlarda aileler, çocuklarının oyun oynamasını destekleyip e-sporcu olmaları için teşvik edebilirken, diğer toplumlardaki ebeveynler çocuklarının oyun oynamasını engelleyebilir.

Elektronik cihazlara erişim: Elektronik cihazlara erişim, oyun oynamanın yaygınlığını ve toplumdaki algısını etkiler. Gelişmiş ülkelerde, elektronik cihazlara daha kolay erişim sağlanırken, gelişmekte olan ülkelerde bu erişim daha sınırlı olabilir. Bu durum, oyun oynamanın toplumda nasıl algılandığını etkiler; daha kolay erişilen toplumlarda oyun oynamak daha yaygın bir aktivite olarak görülürken, sınırlı erişim olan toplumlarda oyun oynamak daha ciddi bir sorun olarak değerlendirilebilir.

Eğitim sistemleri: Eğitim sistemi de oyun oynamaya yönelik bakış açısını etkiler. Bazı toplumlarda, eğitim sistemleri oyun tabanlı öğrenmeyi teşvik ederken, diğerlerinde daha geleneksel bir eğitim anlayışı görülebilir. Kültürel etkinlikler ve gelenekler de oyun oynamaya olan tutumu etkileyebilir.

Dini veya ahlaki inançlar: Bir toplumdaki dini inançlar ve ahlaki tutum da oyun oynamaya bakış açısını şekillendirir. Dini gruplar oyun oynamayı yasaklarken, diğerleri bu aktiviteyi eğlenceli bir etkinlik olarak değerlendirir.

Medyanın ve kültürel etkileşimin rolü: Kültürel olarak popüler olan oyun türleri ve karakterler, bir toplumun oyun oynamaya karşı bakış açısını etkileyebilir. Bu faktörlerin her biri, oyun oynamaya ve oyun bağımlılığına yönelik tutumları şekillendirirken, toplumlar arasında geniş bir çeşitlilik gösterir. 

Önemli olan, bu farklılıkları anlayarak, oyun bağımlılığı karşısında önleyici çalışmalar yapmaktır. 

Kaynaklar

1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.
2. World Health Organization (WHO). International Classification of Diseases (ICD-11). Geneva: WHO, 2021.
3. Griffiths MD. Diagnosis and management of video game addiction. Direct Addict Treat Prevent 2008; 12: 27-41.
4. Kuss DJ, Griffiths MD. Internet gaming addiction: A systematic review of empirical research. Int J Ment Health Addict 2012; 10(2): 278-296. 
5. Yee, N. (2006). Motivations for play in online games. CyberPsychology & behavior, 9(6), 772-775.
6. Adanır A, Özatalay E, Doğru H. Oyuna adanmış yaşam: Bir olgu sunumu üzerinden internet oyun oynama bozukluğuna kısa bir bakış. Türkiye Aile Hekimliği Dergisi 2016; 20(2): 85-90.
7. Kneer, J., Glock, S. (2013). Escaping in digital games: The relationship between playing motives and addictive tendencies in males. Computers in Human Behavior, 29(4), 1415-1420.
8. Griffiths M, Davies M, Chappell D. Breaking the stereotype: The case of online gaming. Cyberpsychol Behav 2003; 6(1): 81-91.
9. Avcı K, Avşar Z. Dijital sağlık oyunları. TRT Akademi 2016; 1(2): 472-486
10. Gentile, D. (2009). Pathological video-game use among youth ages 8 to 18. Psychological Science, 20(5), 594-785.
11. Granic, I., Lobel, A., Engels, R. C. M. E. (2014). The benefits of playing video
12. games. American Psychologist, 69(1), 66–78.
13. Green, C. S., Bavelier, D. (2012). Learning, Attentional Control, and Action Video Games. Current Biology, 22(6), R197 R206. doi:10.1016/j.cub.2012.02.012
14. Matthews, N. L. (2015). Too good to care: The effect of skill on hostility and aggression following violent video game play. Computers in Human Behavior, 48, 219-225
15. Stevens, M. W., King, D. L., Dorstyn, D., & Delfabbro, P. H. (2019). Cognitive–behavioral therapy for Internet gaming disorder: A systematic review and meta‐analysis. Clinical psychology & psychotherapy, 26(2), 191-203.
16. Wilson, G. T. (2010). Eating disorders, obesity and addiction. European Eating Disorders Review, 18(5), 341-351.
17. Keskin, A. D., Aral, N. (2021). Oyun Bağımlılığı: Güncel Bir Gözden Geçirme. Bağımlılık Dergisi, 22(3), 327-339.
18. Irmak, A. Y. (2014). Ortaöğretim öğrencilerinin dijital oyun oynama davranışlarının sağlık davranışı etkileşim modeline göre incelenmesi. Yayınlanmamış doktora tezi. İstanbul Üniversitesi.
19. Aktaş, B., Bostancı, N. (2021). Covid-19 pandemisinde üniversite öğrencilerindeki oyun bağımlılığı düzeyleri ve pandeminin dijital oyun oynama durumlarına etkisi. Bağımlılık Dergisi, 22(2), 129-138.
20. UNICEF. Children in a digital world. https://www.unicef.org/media/48601/file (Erişim tarihi: 10.03.2024)