Kendine Zarar Verme Davranışları

Kendine Zarar Verme Davranışları

Kendine zarar verme, kişinin deneyimlediği yoğun duygusal acıyı, daha kabul edilebilir olan fiziksel bir acıya dönüştürmek amacıyla kasıtlı şekilde vücudunda doku tahribatı yaratmasıdır.¹ Kişinin kendine zarar verme davranışları, canını yakma amacıyla gerçekleştirdiği her türlü fiziksel davranışı içerir. 

Bu davranışlara aşağıdaki örnekler verilebilir; ^2,3,4,5

• Vücutta belli bölgeleri kesmek, çimdirmek, sıkıca ovmak  
• Canını yakacak şekilde kendine vurmak veya vücudun belli bölgelerini (örneğin ellerini) bir yerlere bilinçli olarak çarpmak veya vurmak  
• Ellerini sıkmak ve tırnaklarını deriye geçirmek  
• Saçlarını veya sakalını canı acıyacak şekilde çekmek  
• Kendini uzun süre aç ve susuz bırakmak  
• Riskli ve fiziksel olarak acılı cinsel birliktelikler yaşamak  
• Zarar görecek düzeyde alkol ve madde kullanmak   

Kendine zarar verme davranışlarının en uç noktası intihar davranışlarıdır. İntihar etmek isteyen kişi ilaçlar, kesici ve yaralayıcı aletler gibi araçlar ile hayatını sonlandırmaya girişir.^3,5

Kendine zarar verme davranışları için risk faktörleri 

1. Psikolojik risk faktörleri: Kendine zarar verme davranışlarının ortaya çıkmasında ve sürmesinde çeşitli psikolojik faktörler risk teşkil eder. Depresyon başta olmak üzere anksiyete bozuklukları, bipolar bozukluk gibi kaygı ve duygu durum sorunları kendine zarar verme davranışları için yüksek risk yaratır. Kişinin duygu düzenleme becerilerinin zayıf olması, dürtüselliğinin yüksek olması, öz saygısının düşük olması ve mükemmeliyetçi özelliklere sahip olması gibi kişilik özellikleri de kendine zarar verme davranışlarının ortaya çıkmasında etkendir.^6,7,8,9
2. Olumsuz yaşam olayları: Çocukluk çağında yaşanan ihmal ve cinsel istismar başta olmak üzere travmatik olay deneyimi, ebeveynlerin boşanması, özellikle ergenler ve genç yetişkinler arasında yaşanan zorbalık, partner ilişkisinde sorunlar ve ayrılık gibi yaşam olayları, kendine zarar verme davranışlarının ortaya çıkmasına neden olabilir.^6,7,8,9
3. Davranışsal risk faktörleri: Araştırmalar kişinin madde ve alkol kullanımının, kendine zarar verme davranışı sergilemesinde önemli bir risk faktörü olduğunu göstermektedir. Ergenler ve genç yetişkinler için akademik performans sorunları, okulu bırakma gibi faktörler kendine zarar verme davranışında etkendir. Kişinin daha önce intihar girişiminde bulunmuş olması, tekrar kendine zarar verme ya da intihara kalkışma olasılığını artırmaktadır.^6,7,8,9
4. Çevresel ve sosyal risk faktörleri: Aile ve sosyal ilişkilerin zayıf olması, ergenlerin ve genç yetişkinlerin ebeveynlerinin sert, baskıcı bir tutuma sahip olması, ayrıca kişinin cinsel kimliği ya da yöneliminden, inancından ya da değerlerinden ötürü yaşadığı toplumda ayrımcılığa ya da ırkçılığa maruz kalması kendine zarar verme davranışlarını güdüleyen risk faktörleridir. ^6,7,8,9

Kendine zarar verme davranışlarının epidemiyolojisi 

Kendine zarar verme davranışları, genellikle ergenlik döneminde başlar. Bu davranışlar, ergenlik ve genç yetişkinlik döneminde yetişkinliğe göre daha fazla görülür. Çalışmalar, kendine zarar verme davranışının çeşitli psikolojik tanıları olan kişiler arasında oldukça yaygın olduğunu göstermektedir. Kendine zarar verme tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de önemli bir halk sağlığı sorunudur. ^10,11,12 Kendine zarar verme davranışları kişinin intihar riskini artırır. Dünya Sağlık Örgütüne göre; intihar 15-29 yaş grubunda küresel olarak önde gelen dördüncü ölüm nedenidir. 

Kendine zarar verme davranışlarının, cinsiyete göre değişimini araştıran çalışmaların bulguları farklılık göstermektedir. Alanyazında bazı çalışmaların bulguları, kadınların kendine zarar verme davranışlarını daha fazla sergilediğini gösterir, buna karşın bu davranışları sergilemede cinsiyetler arası farklılaşma olmadığına dair bulgular da mevcuttur.^13,14

Kendine zarar verme davranışları neden sürer? 

İnsanları zarar verici davranışlara motive eden farklı faktörler vardır. Bu davranışlar genellikle üç temel amaca hizmet eder: ⁵ 

• Keyif alma: Kişi, fiziksel olarak canının yanmasından, kanın akışından ve sıcaklığından, morluk görüntüsünden keyif alabilir. Bununla beraber, fiziksel ağrı ve acıya karşı vücut doğal ağrı kesici görevi gören endorfin hormonunu salgılar. Bu hormon, ağrının hafiflemesine neden olur ve kişi bu etkiden de haz duyabilir. Kişi, bu hazzı yara iyileşene kadar ya da acıları geçene kadar yaşayacağı için zarar verici davranışı tekrar tekrar gerçekleştirir. Böylece hazzın devamlılığını sağlar.  
• Sıkıntılardan uzaklaşma: Kişi, bireysel veya çevresiyle ilişkili sorunlarının ona verdiği sıkıntıdan uzaklaşmak için kendine zarar verir. Böylece tüm odağı, hissetmek istemediği duygulardan canının acısına yönelir. Böylece kişi kısa süreli rahatlama duyar. Ancak kişi, hayatındaki sorunlarla etkili şekilde baş edemediği için her sıkıntısında kendine zarar vererek rahatlamaya çalışır. Bu durum, zarar verici davranışların devam etmesine neden olur. 
• İlişkilerdeki sorunları çözme: Kişi, çevresindeki insanlarla çözemediği çatışmalarından kurtulmak veya o çatışmaları çözmek amacıyla kendine zarar verebilir. Etrafındakilerin dikkatini, kendine zarar vererek çeker ve ona karşı daha anlayışlı davranmalarını bekler. Kişi, zarar verici davranışlar sonucunda, beklediği ilgi ve anlayışı aldığı sürece ilişkilerindeki çatışma bir süreliğine sakinleşir. Ancak hayatın her anında anlaşmazlıklar yaşanabileceği için, kişi her içinden çıkamadığı durumda tekrar kendine zarar vererek sorunlardan kaçınmaya çalışır. Böylece zarar verici davranışlar işlevsiz bir baş etme yöntemi olarak devam eder.

Kendine zarar verme davranışları için etkili tedavi yöntemi 

Kendine zarar verici tüm davranışlar, çoğunlukla kişilerin sorunlarıyla baş edememesinin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT), zarar verici davranışların ve intihar düşüncelerinin sonlanmasında, sıkıntılarla baş etme becerilerinin kişiye kazandırılmasında etkilidir.¹⁶ Terapi kapsamında, kişinin baş etmekte zorlandığı sıkıntılarını çözmeye yönelik çeşitli becerilerin kişiye kazandırılması hedeflenir. Kişi, öz güven gelişimi ve iletişim becerileri gibi alanlarda güçlendirilir. Böylece, kişinin karşılaşabileceği yeni sıkıntılarla, ileride terapiye ihtiyaç duymadan başa çıkabilmesi amaçlanır. Baş etme becerileri kazandırılmasının yanı sıra terapide; duygu regülasyonu sağlamak önemli bir hedeftir. Ayrıca dürtüselliği azaltmak için kişinin çevresinde onu zarar verici davranışlara iten araçlar, durumlar ve insanlardan uzak kalma becerisi kazanmasına yönelik de çalışılır. Böylece, terapi sürecinin sağlıklı bir şekilde sonuçlandırılması amaçlanır. 

Keyif alma amacıyla gerçekleştirilen zarar verici davranışlar da terapi yoluyla sonlanabilir. Terapide, kişinin keyif almak için kendine zarar vermesi yerine, keyif alabileceği sağlıklı davranışlara yönelmesi amaçlanır. Bu doğrultuda kişinin değer alanları araştırılır ve kişiye çeşitli amaçlar ve aktiviteler kazandırılır. Böylece amaçları doğrultusunda hareket eden ve hayatın farklı alanlarından keyif alma becerisi kazanan kişinin kendine zarar veren davranışları sonlanır.

Önleyici yaklaşımlar 

Kendine zarar veren kişilere yönelik erken müdahale stratejileri, kişinin kendine zarar veren davranışlarının intihar ile sonuçlanmasının önüne geçmek ve iyileşmesini desteklemek için kritik bir öneme sahiptir. 

Bu stratejilerin başında, okul temelli programlar yer alır.16 Farklı ülkelerde gençlerin, psikolojik sağlığı konusunda bilgilendirildikleri ve akranları ile beraber bir öğrenme deneyimi yaşadıkları “Gençler için Ruh Sağlığı Farkındalık Programı” (YAM), kanıta dayalı uygulamaları içeren, gençler arasında dayanışmayı ve olumlu psikolojik sağlığı teşvik eden önemli bir örnektir.¹⁷ Ülkemizde, okullarda Millî Eğitim Bakanlığının psikososyal destek programları kapsamında kendine zarar verme davranışlarına yönelik çeşitli bilgilendirme çalışmaları yapılmaktadır. Ancak daha kapsamlı ve kanıta dayalı programlara olan ihtiyaç sürmektedir. 

Bir başka erken müdahale stratejisi, toplum tabanlı önleme girişimleridir. Kendine zarar veren bir davranış sergileyecek kişinin, o anda arayarak ya da mesaj atarak yardım talep edebileceği bir telefon hattı hizmeti çeşitli ülkelerde kullanılmaktadır. Ancak ülkemizde böyle bir hizmet henüz bulunmamaktadır. 

Ruh sağlığı sorunu yaşayan ve kendine zarar verme riski yüksek olan kişilerin bilgi edinmesi ve farkındalık kazanmasına yönelik içeriklerin, dijital platformlar aracılığıyla kamu hizmeti olarak sunulması bir başka erken müdahale stratejisi olarak kabul edilebilir.

İyileşme süreci

İyileşme sürecinde psikolojik desteğin yanı sıra çeşitli diğer faktörlerin de önemli etkisi vardır. Kişinin ailesi ve arkadaşlarının katkısı ile güçlü bir sosyal desteğe, güvenli ve destekleyici bir okul ortamına, iyi bir akademik performansa sahip olması iyileşme sürecine olumlu katkıda bulunur. Ayrıca kişinin iyi uyku uyuyabilmesi ve duygu regülasyonu sağlayarak sorunlarına yönelik başa çıkma becerisi geliştirmesi, öz saygısının ve yaşam memnuniyetinin artması da iyileşme sürecini destekler. ⁶

Hukuki ve etik konular

Kendine zarar verme davranışları ile ilgili hukuki ve etik konular, öncelikle kişilerin haklarını korumayı bununla beraber güvenliğini ve iyiliklerini sağlamayı içerir. Psikoterapi süreci gizlilik altında yürütülür. Bu gizliliğin bozulduğu ve yetkili kişilere bilgi verilmesi gereken tek durum; kişinin fiziksel sağlığının tehdit altında olmasıdır. Bu durum, terapi sürecinin başında kişi ile paylaşılır. Terapi sürecinde kişinin kendine zarar verme davranışları olursa, kişi ile iş birliği içinde ve kişinin rızası alınarak bu durum gerekli yerlere iletilir.

Psikoterapi süreçlerini yürütme ilkelerinden biri zarar vermeme ilkesidir. Psikoterapistler etik olarak bu ilkeye bağlı hareket eder. Terapi sürecinde kişinin gizliliğini, güvenliğini ve iyiliğini bir arada gözetmek üzere çalışır. Sürecin başında kişiye, yürütülecek psikoterapi süreci ile ilgili eksiksiz bilgi vermek amacıyla bilgilendirilmiş onam verilir ve onayı alınır. 

Kültürel ve toplumsal perspektifler

Kendine zarar verme davranışlarını anlayabilmek ve ele alabilmek için kültürel ve toplumsal bağlamı göz önünde bulundurmak gerekir. Bu davranışların nedenlerini ve etkili müdahale yöntemlerini belirlerken toplumsal ve kültürel farklılıkları gözetmek önemlidir. Örneğin, batı kültürlerinde kendine zarar verme bireysel bir sorun olarak görülür ve çözümünde ruh sağlığı hizmetleri yaygın olarak kullanılır. Doğu kültürlerinde ise çözüm için ruh sağlığı hizmetlerinin yanı sıra aile ve toplum desteğinden sıkça yararlanılır. 

Dini inanış, kendine zarar verme davranışlarının ortaya çıkması ve sürmesinde bir koruyucu bir etken olabilir. Birçok dinde kendine zarar verme, kendini öldürme yasaklanmıştır. Bu bağlamda, dini inancı olan kişiler, kendine zarar veren davranışları daha az sergileyebilir ya da bu davranışları sergilediğinde çözüm arayışı içindeyken dini inanç koruyucu bir faktör olarak ele alınabilir. Dini inanışın yanı sıra kişinin içinde yaşadığı toplumun, kendine zarar veren davranışları nasıl değerlendirdiği de önemlidir. Kişinin kendine zarar veren davranışlar sergilemesi, çevresindekilerin onu dışlanmasına neden olabilir. 

Son olarak geleneksel ve dijital medyanın konuya yaklaşımı, kişilerin kendine zarar veren davranışlar sergileyip sergilememelerini etkiler. 

Toplumun kendine zarar veren davranışları olan kişileri dışlamasını önlemek için mücadele etmek, ruh sağlığı ve toplumsal destek hizmetlerini güçlendirmek ve medya duyarlılığını artırmak bu sorunu önlemek ve çözebilmek için atılabilecek önemli adımlardır. 

Kaynaklar

1. Demuth, A., & Demuthova, S. (2019). On The Concept Of Self Harm. Conference of the International Journal of Arts & Sciences, 12(01):115–122
2. Wylie, R. A., & Wylie, K. R. (2016). Sexual Masochism Disorder. In: Balon, R. (eds) Practical Guide to Paraphilia and Paraphilic Disorders. Springer, Cham, 107-122.   
3. Wong, M. M., Brower, K. J., & Zucker, R. A. (2011). Sleep problems, suicidal ideation, and self harm behaviors in adolescence. Journal of Psychiatric Research, 45(4), 505-511.  
4. Kernberg, O. F. (2000). "Clinical Dimensions of Masochism". In One Hundred Years of Masochism. Leiden, The Netherlands: Brill, 15-32.  
5. American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.).  
6. McEvoy, D., Brannigan, R., Cooke, L., Butler, E., Walsh, C., Arensman E., & Clarke, M. (2023). Risk and protective factors for self-harm in adolescents and young adults: An umbrella review of systematic reviews. Journal of Psychiatric Research, 168, 353-380. 
7. Poohongthong, C., Kanjanaphitsarn. S., & Surat, P. (2024). Risk Factors and Prevention Strategies of Self-Harm in University Students: A Qualitative Approach. Journal of Community Development Research (Humanities and Social Sciences),17(1). 
8. Kahraman, B. & Çankaya, P. (2020). Kendine zarar verme davranışı olan erişkinlerde çocukluk çağı travmaları, duygu düzenleme güçlüğü ve başa çıkma tutumları. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 21(4), 349-358. 
9. Moe, M.A., Llamocca, E., Wastler, M. H., Steelesmith, L. D., Brock, G., Bridge, A. J., & Fontanella, A. C. (2022). Risk Factors for Deliberate Self-harm and Suicide Among Adolescents and Young Adults With First-Episode Psychosis. Schizophrenia Bulletin, 48, 414-424. 
10. Akdemir, D., Zeki, A., Ünal, D. Y., Kara, M., & Çetin, F. Ç. (2013). Kendine zarar verme davranışı olan ergenlerde psikiyatrik belirtiler, kimlik karmaşası ve benlik saygısı. Anatolian Journal Of Psychiatry, 14(1), 69-76.
11. Claassen C. A., Trivedi M. H., Shimizu I., Stewart S., Larkin G.L., & Litovitz, T. (2006). Epidemiology of nonfatal deliberate self-harm in the United States as described in three medical databases. Suicide Life Threat Behavior, 6, 192-212.
12. Asarnow, J. R., Porta, G., Spirito, A., Emslie, G., Clarke, G., Wagner, K. D., ... & Mayes, T. (2011). Suicide attempts and nonsuicidal self-injury in the treatment of resistant depression in adolescents: findings from the TORDIA study. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 50(8), 772-781. 
13. Zoroğlu, S. S., Tüzün, U., Şar, V., Tutkun H., Savaş H. A., Ozturk M., Alyanak, B., & Kora, M. (2003). Suicide attempt and self-mutilation among Turkish high school students in relation with abuse, neglect and dissociation. Psychiatry and Clinical Neuroscience, 57,119-126.
14. Stanley, B., Gameroff, M. J., Michalsen, V., & Mann, J. J. (2001) Are suicide attempters who self-mutilate a unique population? Am J Psychiatry, 158, 427-432.
15. Slee, N., Garnefski, N., Van Der Leeden, R., Arensman, E., & Spinhoven, P. (2008). Cognitive-behavioral intervention for self-harm: Randomised controlled trial. The British Journal of Psychiatry, 192(3), 202-211.  
16.  Wasserman, C., Postuvan, V., Herta, D., Losuse, M., Varnik, P., & Carli, V. (2018). Interactions between youth and mental health professionals: The Youth Aware of Mental health (YAM) program experience. Plus One, 13(2).
17. Wasserman, C., Postuvan, V., Herta, D., Losuse, M., Varnik, P., & Carli, V. (2018). Interactions between youth and mental health professionals: The Youth Aware of Mental health (YAM) program experience. Plus One, 13(2).