Alışveriş Bağımlılığı

Alışveriş bağımlılığı nedir? 

Alışveriş bağımlılığı, kişinin sürekli olarak bir şeyler satın almasıdır.¹ Herkes ihtiyaç ve istekleri doğrultusunda zaman zaman alışveriş yapar ancak alışveriş bağımlılığı olan kişi satın almak için bir nedene ihtiyaç duymaz. Satın alma eyleminin kendisine karşı yoğun bir istek duyar. Alışveriş bağımlılığı olan kişiler, gerginlik, anksiyete, depresyon veya sıkıntı hissinin hafifletilmesi için düzenli olarak ve aşırı miktarda alışveriş yaparlar.² Ancak aşırı miktarda alışveriş yaptıktan sonra gelen hoşnutluk veya rahatlama hissi geçicidir. Kişi, bu davranışın sonrasında kuvvetli bir pişmanlık duyar ve suçluluk hisseder.

Alışveriş bağımlılığının nedenleri ve tetikleyicileri nelerdir?

Nedenler

Duygusal zorlanma: Kişiler, duygusal zorluklarla baş etmede güçlük çektikleri için alışveriş bağımlılığı geliştirebilirler. Nahoş duygulardan hızla kurtulmak amacıyla zararlı alışveriş davranışlarına yönelebilirler.

Öz denetim eksikliği: Bağımlılığın gelişmesinde bir başka neden olarak kişiler isteklerini erteleyememesi veya ihtiyaçlarına göre dengelemekte güçlük yaşaması sayılabilir. 

Öz saygı: Kendi benliklerini keşfetmekte zorluk yaşayan, öz saygı veya öz güven eksikliği yaşayan kişiler, toplumda satın aldıkları ürünlerle yer bulabileceklerini düşünmeleri nedeniyle bu bağımlılığı geliştirebilir. 

Toplumsal yapılanma: Kişilerin yaşadıkları toplumda popüler olan ürünlerle sosyal yaşamda yer bulma çabası veya son teknoloji ürünlere sahip olma arzusuyla toplumda yer edinme istekleri bu bağımlılığın gelişmesinin nedenlerinden biridir. 

Tetikleyiciler

Popüler kültür ve sosyal medya: Kişilerin alışkanlıklarının, işe yarayan ürünleri satın almaktan çok popüler olanı satın almak yönünde değiştirdiği görülür. Sosyal medyanın etkisiyle alınan popüler ürünler kimi zaman bir fayda amacıyla alınırken, kimi zamanda sosyal bir statü göstergesi olarak alınır. 

Çevrim içi alışveriş: Alışveriş bağımlılığın gelişmesindeki bir diğer unsur çevrim içi alışveriştir. Pandemi ve sonrası dönemde çevrim içi alışverişin yaygınlaşması bu bağımlılığın artmasında destekleyici bir unsur olduğu görülür.³ Çevrim içi alışveriş platformları, günün her saati açık bir mağaza imkânı sunmasıyla kişileri kendine çeker. Bu da kişilerin satın alma davranışlarının gerçekleşme olasılığını arttırır. 

Satış stratejileri ve indirimler: Kişiler ürün almak için mağazaları dolaştığında ihtiyaçları dışında olan ürünleri almaya yöneltecek birçok pazarlama stratejisiyle karşılaşırlar. Yapılan indirim, kampanya ve benzeri yöntemler bir avantaj illüzyonu yarattığı için kişileri ihtiyacı dışında olanı almaya yönlendirirler.⁴

Alışveriş bağımlılığı belirtileri nelerdir? 

Alışveriş bağımlılığı olan biri:  

• Gününün önemli bir vaktini alışveriş yaparak geçirir.  
• Planlama yapmadan alışveriş yapar.  
• Sık sık ihtiyacı olmayan şeyler satın alır.  
• Ödeyebileceğinden daha fazlasını satın alır, borca girer.  
• Alışverişi azaltma girişimleri sonuçsuz kalır.  
• Alışveriş yapmadığında huzursuz ve rahatsız hisseder.  
• Alışveriş yapabilmek için ilişkileriyle ve sorumluluklarıyla ilgilenmez.^5,6

Alışveriş bağımlılığı nasıl sürer? 

Alışveriş bağımlılığı olan kişi, sıkıntılarıyla baş etmekte ve duygularını tolere etmekte zorlandığında alışverişe başvurur. Böylece bir süre için sıkıntıdan, günlük hayatın gerektirdiği işlerden, kaygıdan ve stresten uzaklaşır. Bu durum, alışveriş yapma sıklığını artırır. Benzer bir şekilde, alışverişe bağımlı olan kişi, çok alışveriş yapmanın sonucunda yaşadığı ekonomik sıkıntıdan uzaklaşmak için yine alışveriş yapabilir. Sıkıntılardan uzaklaşmanın getirdiği kazanca ek olarak, alışverişe bağımlı olan biri satın almanın kendisinden ve satın aldıklarından dolayı mutluluk duyar. Yeni bir kıyafet, bir süre onu heyecanlandırır. Ancak bu heyecan kalıcı olmaz ve kişiyi uzun süre tatmin etmez. Kişi satın aldıklarının ona hissettirdiği heyecanı ve mutluluğu devam ettirmek için tekrar tekrar alışveriş yapar.  

Alışveriş bağımlılığının etkileri nelerdir?

Finansal sorunlar

Alışverişe bağımlı olan biri, sık alışverişlerin sebep olduğu büyük maddi zararlara uğrar ve borç altına girer.5 Kişiler alışveriş yapmakla ilgili meşguliyetlerinden dolayı çalışmaya yeterince vakit ayıramadıklarında, işverenleriyle sorunlar yaşayabilirler. Ekonomik sıkıntılar ve iş hayatının bozulması kişileri duygusal olarak zorlar.

Duygusal sorunlar

Alışveriş bağımlılığı, kişinin ekonomik ve sosyal sorunlarla karşılaşmasına neden olarak depresyon ve anksiyete yaşamasına yol açabilir. Girdikleri borçların stresi, düşen öz denetim ve öz güvenle birlikte günlük işlevselliğin kaybı gibi sorunlarla karşılaşırlar.6 Alışveriş bağımlısı olanlar genellikle satın aldıkları ürünleri biriktirme eğilimindedir ve bu da evlerinde fazla eşya birikmesine neden olabilir. Bu durum evin temizliğini zorlaştırabilir ve hatta haşere sorunlarına yol açabilir. Bu nedenle, alışveriş bağımlılığı olan kişiler sağlık sorunlarıyla karşılaşabilir.

İlişki sorunları

Alışverişe bağımlı olan kişiler günlerinin büyük çoğunluğunu alışveriş yapmakla geçirdiklerinden dolayı sosyal hayatlarında sıkıntılar yaşar; sorumluluklarını yerine getirmekte ve vakitlerini planlamakta zorlanır.

Zaman yönetimi sorunları

Alışveriş bağımlılığı olan kişide; kişisel bakım, ev yaşamı, aile ve arkadaşlarla geçirilen zaman ile iş veya akademik yaşama ayrılan sürenin azalması, günlük yaşamın zorlaşmasına yol açar. Bu durumda, alışverişe daha fazla zaman ayırmak, kişisel bakım için gereken zamanı kısıtlayabilir. Sağlıklı bir yaşam sürdürmek için önemli olan uyku, egzersiz ve beslenme ihmal edilebilir. Azalan zaman, ev işlerine ve bakımına ayrılan süreyi azaltabilir, evdeki düzen ve temizlik ihmal edilebilir ve aile üyeleri arasındaki iletişim ve paylaşım azalabilir. Benzer şekilde, kısıtlı zaman aile ve arkadaşlarla kaliteli zaman geçirmeyi engelleyebilir; bu da ilişkilerin zayıflamasına ve kopmalarına neden olabilir. Azalan süre, kişinin iş veya okul performansını olumsuz etkileyebilir. Kısıtlı bir zamanda projelerin tamamlanması zorlaşabilir ve kişinin iş verimliliği düşebilir; bu durum onun stresinin artmasına neden olur. Sonuç olarak, bu dengesizlikler günlük yaşamın kalitesini düşürebilir ve bireylerin genel refah düzeylerini etkileyebilir.

Alkol bağımlılığının etkili tedavisi  

Alışveriş bağımlılığı üstesinden gelmesi mümkün olan bir davranış bağımlılığıdır. Araştırmalar, Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)’nin davranış bağımlılıkları için etkili bir tedavi olduğunu göstermektedir.^8,9,10,11 BDT ile yürütülen seanslarda davranışçı yöntemler kullanılarak kişinin satın alma dürtüsünü ortaya çıkaran durumlar belirlenir. Kişi, bu durumlarla karşılaştığında satın alma davranışını engelleme becerisini kazanır. Ayrıca kişi kaygı gibi baş etmekte zorlandığı duygulardan alışveriş yaparak kaçınmak yerine bu duyguları düzenlemeyi öğrenir. Duygulara karşı tolerans geliştirir. Tüm bu süreçte kişi, stres yönetimi ve etkili problem çözme becerileri kazanır. Edindiği becerileri terapi süreci sonrasında kullanmaya devam ederek kalıcı iyileşmeyi sağlar.

Destek Grupları

Türkiye’de bağımlılık adına kurulmuş yardım merkezleri bulunmaktadır. Bunun başında Yeşilay’ın başlatmış olduğu YEDAM’ın “Kendine Yardım Grupları” yer alır. Bu gruplarda açık veya kapalı toplantılarda, kişilerin kimlikleri açık edilmeden paylaşımda bulunmaları sağlanır. Bu tarz destek grupları kişilerin tedavi sürecini destekleyici niteliktedir. Bu yardım grupları kişilerin alışveriş bağımlılığı hakkında bilgi ve destek alabilecekleri yerlerdir. Özellikle alışveriş bağımlılığı gibi toplumsal bir yanı bulunan bu bağımlılığın tedavisinde, kişilerin topluluk ve aidiyet duygusunun kazanılması desteklenir. Şu an için bu gruplar yalnıza alkol ve madde bağımlılığına yönelik hizmet verse de tüm davranış bağımlılıklarını ele alırlar. Buna benzer olarak yurt dışında “Support Group” adında alışveriş bağımlılığına yönelik online destek grupları da bulunur. Burada bireyler, kendi deneyim, bilgi ve tedavi süreçlerini diğer kişilere aktarırlar.

Alışveriş bağımlılığına dair istatistikler ve araştırmalar 

Yapılan araştırmalar sonucunda alışveriş bağımlılığının genel yaygınlığının %5 olduğu görülmektedir.12 Türkiye’de yapılan bir araştırma sonucunda ise alışveriş bağımlılığı yaygınlığı %1,8 olarak rapor edilmiştir.¹³

Alışveriş bağımlılığını konu edinen makalelerde cinsiyete ilişkin bulgular incelendiğinde kadınların erkeklere oranla daha fazla bağımlılık geliştirdiği görülür.^2,14 Kişilerin alışveriş bağımlılığı geliştirdikleri yaş aralığına bakıldığında, yoğunluğun üniversite öğrencilerinde ve 35-44 yaş aralığında olduğu ortaya konur.^15,16 Eğitim seviyesi artmasıyla doğru orantılı olarak alışveriş bağımlılığının arttığı görülür. Buna paralel bir diğer bulgu, ekonomik durumun iyileşmesiyle birlikte alışveriş bağımlılığının artması yönündedir. ^2,16

Ayrıca kişilerin sosyal medya kullanımı da alışveriş bağımlılığında ele alınması gereken ayrı bir etmendir. Sosyal medya kullanan tüketici grubun kullanmayanlara göre dört kat daha fazla ürün satın alma eğilimi olduğu görülür.⁴

Alışveriş bağımlılığına yatkınlığa neden olan psikolojik etmenler bakıldığında özellikle depresif belirtiler gösteren kişilerin alışveriş bağımlısı olma olasılıkları, depresif belirtiler göstermeyen kişilere göre daha yüksektir.^6,17

Örnek olay incelemeleri 

Alışveriş bağımlısı olan biri, birçok insan gibi yaşadığı stresli iş ortamı ve kişisel sorunlarla başa çıkmak için alışverişe yöneldi. Özellikle iş yerindeki zorluklar veya kişisel ilişkilerde yaşadığı sıkıntılarla başa çıkamadığı zamanlarda alışveriş merkezlerine gitmeyi sık sık tercih etti. Günün her saatinde internet üzerinden online alışveriş yapmaya başlaması da dikkat çekiciydi. Bir ihtiyacı olmasa bile saatlerce online alışveriş sitelerinde geziniyor ve alışveriş yapıyordu.

Zamanla, alışveriş alışkanlıkları kontrol dışına çıktı. Harcadığı para miktarı arttı ve mali durumu olumsuz etkilenmeye başladı. Faturaları ödemekte zorlanır hale geldi ve kredi kartı borçları arttı. Ayrıca, ailesinden ve diğer aile üyelerinden gizlice alışveriş yapması evliliğini olumsuz etkiledi.

Alışveriş bağımlılığı, iş ve sosyal ilişkilerini olumsuz etkilemeye başladı. Alışverişe ayırdığı zamanın artması sosyal yaşamdan uzaklaşmasına neden oldu. Artık sadece ihtiyaçları için değil, duygusal boşluğunu doldurmak için de alışveriş yapıyordu. Bu farkındalıkla profesyonel yardım aramaya karar verdi.

Kişi aldığı profesyonel destek sayesinde davranışlarının kontrolünü eline aldı ve hayatta yaşadığı zorlanmalara karşı tolerans geliştirdi. Bu sayede sosyal yaşama geri karıştı ve ekonomik olarak kendini toparlamaya başladı.

Önleyici stratejiler

Nedenlerin farkında olmak

Kişinin alışveriş bağımlılığı geliştirmesinin nedenlerini anlamak önleyici strateji geliştirmek için önemlidir. Kişi hissettiği sıkıntı, bunaltı veya yaşanması hoşa gitmeyen duygularından kurtulmak amacıyla alışveriş yapmaya yönelir. Burada önemli olan kişilerin bu duygularla kalmayı öğrenmesini sağlamak ve tolerans geliştirmesini destek olmaktır. 

Tetikleyicileri tanımak

Kişi alışveriş yapma isteğini tetikleyen belirli durumları ve düşünceleri tanıyarak, bu tetikleyicilerle başa çıkma stratejileri geliştirebilir. Tetikleyicileri tanımak, kişinin kendini daha iyi anlamasına ve olumsuz davranışları engellemek veya azaltmak için daha etkili stratejiler geliştirmesine yardımcı olabilir. Bu nedenle, tetikleyicileri tanımak, kişinin gelişimi ve olumlu değişim için önemli bir adımdır.

Öz denetim geliştirmek

Alışveriş bağımlılığında en dikkat edilmesi gereken unsur çevrim içi alışveriş uygulamalarıdır. Çevrim içi alışveriş uygulamaları, kişinin gerçek hayatında yaptığı alışverişten oldukça farklıdır. Kişiler yaptıkları alışverişte aldığı ürün miktarını, elinde ne kadar parası kaldığını, ne kadar süredir gezdiğini ve bu alışverişten yorulup yorulmadığını fark edemez. Bu farkındalığı kazanmak alışverişin ne zaman sonlanması gerektiğine dair öz denetim mekanizmalarının çalışmasına yardımcı olur. Çevrim içi satın alma uygulamalarına için yapılacak düzenlemeler ve denetlemeler kişilerin öz denetimlerini kazanmalarında destek olur.⁴

Bütçe ve alışveriş planı yapmak

Alışveriş bağımlılığı olan kişiler, öz denetimlerini geliştirebilmek adına bütçe ve alışveriş planı yapabilirler. Alışveriş yapılacak zamanın belirlenmesi ve onun dışındaki zamanlarda gelen alışveriş yapma isteği ertelenebilir. Kişiler, alışverişe gittiklerinde ya da bir platforma alışveriş yapmak amacıyla girdiklerinde, kendilerini bir limit belirlemeli ve önce ihtiyaç ve istek arasındaki ayrımı yapabilmelidir. Öncelikle ihtiyaçlar alındıktan sonra kalan bütçeyle istekler değerlendirilmelidir. 

Sosyal destek

Aile, arkadaşlar veya destek grupları gibi sosyal çevreler, kişinin zor durumunu anlamasına ve destek sağlamasına yardımcı olabilir. Bu destek, alışveriş bağımlılığıyla mücadele etmeye ve olumsuz alışkanlıkları değiştirmeye yardımcı olabilir. Sosyal destek, kişinin duygusal ihtiyaçlarını karşılamasına, alternatif aktiviteler bulmasına ve olumlu değişiklikler yapmasına yardımcı olabilir. Bu nedenle, bağımlılıkla mücadele eden kişilerin sosyal destek ağlarına başvurması önemlidir.

Eğitim ve farkındalık çalışmaları

Alışveriş bağımlılığıyla mücadelede eğitim ve farkındalık çalışmaları, kişilere alışveriş bağımlılığının nedenlerini, tetikleyicilerini ve etkilerini anlama konusunda yardımcı olabilir. Ayrıca, sağlıklı alışveriş alışkanlıkları ve stresle başa çıkma stratejileri gibi konularda bilinçlenmelerini sağlanabilir. Eğitim ve farkındalık çalışmaları, bireylerin kendi davranışlarını değerlendirmelerine ve gerekli değişiklikleri yapmalarına yardımcı olarak alışveriş bağımlılığıyla mücadelede önemli bir rol oynar.

Reklam düzenlemeleri

Bu bağımlılığın önüne geçilmesinde reklamların düzenlenmesi önem taşır. Reklamlar, bireylere sahip olunması güç ve gerçek dışı hayatların imkanını sunar. Kişiler bu reklam stratejilerini gerçek olarak ele alır ve o ürüne sahip olduğunda hayatının reklamlardaki gibi olacağına inanır. Bu nitelikteki reklamların, belirli kurumlar tarafından denetlenmesi ve düzenlenmesi gerekir.

Kaynaklar

1. Halkiopoulos, C., Gkintoni, E., & Antonopoulou, H. (2020). Shopping addiction and emotion based decision-making in consumers. A data mining approach. International Journal of Recent Scientific Research, 11 (2a), 37241-37246.  
2. Solomon, Micahel R. (2020). Tüketici Davranışları Satın Alma, Sahip Olma ve Varoluş (Çev. Nurettin Parıltı ve Elif Akagün Ergin). 11. Baskı, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
3. Koch, J., Frommeyer, B. and Schewe, G. (2020). Online shopping motives during the COVID-19 pandemic—lessons from the crisis. Sustainability, 12, 1-20.
4. Arıduru, B. A., Aksu, M., Ünübol, H., Hızlı G. S. (2019). “Alışveriş Bağımlılığı” Etkileşim, 4. s.44-64. DOI:10.32739/etkilesim.2019.4.63
5. Murali, V., Ray, R., & Shaffiullha, M. (2012). Shopping addiction. Advances in psychiatric treatment, 18(4), 263-269.  
6. Mitrofan, L. (2015). The association between the level of online shopping addiction and the level of depression. Romanian Journal of Experimental Applied Psychology, 6.
7. Uzarska, A., Czerwiński, S. K., & Atroszko, P. A. (2021). Shopping addiction is driven by personal focus rather than social focus values but to the exclusion of achievement and self-direction. International Journal of Mental Health and Addiction, 19(3), 837-849.  
8. Zhang, J., Zhang, Y., & Xu, F. (2019). Does cognitive-behavioral therapy reduce internet addiction? Protocol for a systematic review and meta-analysis. Medicine, 98(38).  
9. Malinauskas, R., & Malinauskiene, V. (2019). A meta-analysis of psychological interventions for Internet/smartphone addiction among adolescents. Journal of behavioral addictions, 8(4), 613-624.  
10. Tolchard, B. (2017). Cognitive-behavior therapy for problem gambling: a critique of current treatments and proposed new unified approach. Journal of Mental Health, 26(3), 283-290.  
11. Mitchell, J. E., Burgard, M., Faber, R., Crosby, R. D., & de Zwaan, M. (2006). Cognitive behavioral therapy for compulsive buying disorder. Behaviour research and therapy, 44(12), 1859-1865.
12. Maraz, A., Griffiths, M. D., & Demetrovics, Z. (2016). The prevalence of compulsive buying: a meta-analysis. Addiction, 111(3), 408–419. https://doi.org/10.1111/add.13223
13. Ünübol, H., & Sayar, G. H. (2022). Substance use and its risk factors in Turkey: A nationally representative sample study. Journal of ethnicity in substance abuse, 21(2), 476-498.
14. Zawn Villines (2018): “Do Only Women Deal with Shopping Addiction? Addressing a Common Myth”, available at https://www.goodtherapy.org/blog/do-only-women-deal-withshopping-addiction-addressing-a-common-myth-0920187
15. Shuai Tang and Dong-shan Yang, (2019): “College Student’s on-line Shopping Addiction: A Market Survey and Statistical Analysis”, Journal of Management and Humanity Research, Vol. 1, pp 53 – 60.
16. Aksu, Simge (2023). Alışveriş Bağımlılığı ve Hedonik Tüketim İlişkisi. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi (e-gifder), 11 (1), 773-802.
17. Schlosser, S., Black, D. W., Repertinger, S., Freet, D. (1994). “Compulsive Buying: Demography, Phenomenology, and Comorbidity in 46 Subjects”. General Hospital Psychiatry. 16(3). 205-212.